Stowarzyszenie Zicherka z Kazimierzowa koło Elbląga w 2021 r. wydało obszerną książkę “Dawne wsie pasłęckie i elbląskie” autorstwa elbląskiego historyka – Lecha Słodownika. Na 764 stronach tekstu opisano tam historię 111 wsi pasłęckich i 15 elbląskich. W historię wsi wpleciono relacje świadków przedwojennych, wojennych i powojennych wydarzeń, dawnych i obecnych ich mieszkańców. Część z tych wsi, tak jak i Jarnołtowo, należało do dawnego powiatu morąskiego oraz leży w otoczeniu Kanału Elbląskiego i ma podobną historię jak Jarnołtowo. W monografii kilku opisywanych tam wsi znajdujemy też nawiązanie do Jarnołtowa poprzez jarnołtowskie rody von Diebes i von Hülsen, które były właścicielami zarówno Jarnołtowa jak i dóbr na terenie pasłęckim.
Na mocy nadania z 1 grudnia 1530 r. Jakub von Diebes stał się właścicielem Jarnołtowa oraz, tak jak jego ojciec wcześniej, wsi: Budwity, Budyty, Niedźwiada, Gumniska, Gizajny, Piotrowo, Woryty Zalewskie i Bartno. Otrzymany majątek ziemski, w niedługim czasie, powiększył (poprzez zakup) kolejno o: Dziśnity, Sasiny, Lepno, Rejsyty, Barty, Girgajny i Tarpno.
W przywoływanej na wstępie książce zamieszczono monografie Piotrowa, Dziśnit, Lepna i Rejsyt, w których przytacza się ród von Diebes i Jarnołtowo. Piotrowo to obecnie pustka osadnicza w gminie Rychliki, budynki inwentarskie i mieszkalne są zdewastowane. Natomiast położone w gminie Małdyty Dziśnity zamieszkuje ok.180 osób, z dawnych czasów zachował się tu pałac właścicieli majątku, który po wojnie wykorzystywany był, jako obiekt szkolny. Od początku lat 90. XX wieku pozostaje w rękach prywatnych, aktualnie rewitalizowany. Lepno to wieś w gminie Rychliki, należąca jeszcze niedawno do jarnołtowskiej parafii, zamieszkała przez ok. 60 mieszkańców. Z dawnych czasów zachowały się tu cmentarzyk wiejski z pomnikiem poległych mieszkańców wsi w I wojnie światowej oraz murowany z cegły młyn-wiatrak, z obrotową drewnianą wieżą. Rejsyty to duża wieś w gminie Rychliki, zamieszkała przez ok. 300 mieszkańców. Po wojnie na bazie dawnego majątku utworzono tu PGR, do dziś zachował się tam dwukondygnacyjny dwór z końca XIX w.
Opisano tam też majątek Barzyna, który z kolei związany był z Jarnołtowem poprzez ród von Hülsen. Około roku 1815 syn Georga Friedricha von Hülsena, właściciela Jarnołtowa (który był uczniem Immanuela Kanta) Casimir Carl Gottvertrau hrabia von Hülsen (*19.02.1778 – †26.08.1857), poślubił trzecią córkę Albrechta Heinricha Christopha von Bodck (*1750 – †27.08.1829 Barzyna), właściciela majątku Barzyna (niem. Wiese). Była to Jeanette Frederique Wilhelmine Caroline Ulriqe Ursule von Bodeck (*25.02.1788 – †15.12.1865). Po śmierci Albrechta von Bodeck, który nie miał męskiego potomka, majątek Barzyna za sprawą powyższego małżeństwa stał się własnością rodu von Hülsen, mającego korzenie w Jarnołtowie. Barzyna to obecnie niewielka wieś w gminie Rychliki, zamieszkała przez ok. 100 mieszkańców. Po wojnie na bazie dawnego majątku utworzono tu PGR, do dziś we wsi zachowały się jedynie ruiny niegdyś okazałego pałacu. Pałac w okresie świetności słynął z bogatej kolekcji obrazów, w tym z autoportretu Rembrandta “Śmiejący się Rembrandt” – aktualnie w muzeum w Köln.
Z Jarnołtowem związane są także monografie wsi Dobry (niem. Döbern), Klekotki (niem. Rudolfs-Mühle) oraz Nawty (niem. Nauten). Wioski te, na początku XVI wieku książę Albrecht Hohenzollern nadał ówczesnemu staroście pasłęckiemu Eck’owi von Reppichau. Ród ten związany był z Jarnołtowem, bowiem córka Wolfa Dietricha von Reppichau i Anny von Reppichau de domo von Truchsess, Anna Eufrozyna von Reppichau wyszła za mąż za właściciela Jarnołtowa Melchiora von Diebes. Jej kamienna płyta nagrobna, z stosownym napisem i herbem rodowym, znajduje się do dziś w jarnołtowskim kościele.
W przywoływanej książce przy opisie wsi Burdajny, Miłosna, Osiek i Bielica wskazywany jest, jako sprawujący tam posługę duszpasterską, ksiądz Piotr Żarnowski. Ks. Żarnowski w latach 1948-1949, zanim został przeniesiony do Osieka, posługę taką sprawował w Jarnołtowie, dojeżdżając z Zalewa, gdzie był proboszczem.
W książce zamieszczono także historię Świętego Gaju z opisem misji Pruskiej Świętego Wojciecha i sanktuarium, do którego corocznie pielgrzymują jarnołtowscy parafianie.
Historia wsi pasłęckich i elbląskich jest bardzo podobna do historii Jarnołtowa, większość z nich powstała na bazie osad Prusów, z nadania ówczesnych możnowładców krzyżackich. Do 1945 r. pozostawały one pod prawodawstwem i państwowością niemiecką, a później, niemal w całości, zasiedlone zostały osadnikami mającymi polskie korzenie i włączone w obszar Polski. Autor książki, od którego otrzymałem jeden egzemplarz, zadedykował ją “Mieszkańcom – którzy byli, którzy są i którzy będą”.
Warszawa, maj 2021 r. Zbigniew Jerzy Woś