W 57 lat po uruchomieniu pierwszej na świecie publicznej linii kolejowej ze Stockton do Darlington w pobliżu Newcastle w Anglii do pobliskich Małdyty zawitała kolej żelazna. Pierwszą drogą żelazną przebiegającą w pobliżu Jarnołtowa była oddana do użytku 1 listopada 1882 roku linia (Elbląg) – Bogaczewo – Małdyty – Morąg, a od 15.08.1883 r. przedłużona do Olsztyna. Wprawdzie znacznie wcześniej połączenia kolejowe uzyskały Elbląg (19.10.1852)1 oraz Ostróda i Iława (1872)2 ale były to miasta położone w znacznej odległości od Jarnołtowa i kolej mogła służyć w tym wypadku jedynie nielicznym jego mieszkańcom.
Wiosną 1891 roku rozpoczęto budowę linii kolejowej Elbląg – Zalewo – Ostróda. Oficjalne otwarcie ruchu pociągów na tym szlaku nastąpiło w dniu 1.09.1893 roku. Rok później, 1.11.1894 roku, przedłużono tę linię kolejową do Olsztynka3. Łączna długość trasy Elbląg- Olsztynek wynosiła 116,7 km i obejmowała ona następujące stacje: Elbląg (niem. Elbing), Jasionno (niem. Eschenhorst), Markusy (niem. Markushof), Stare Dolno (niem. Alt Dollstȁdt), Kwietniewo (niem. Konigsblumenau), Myślice (niem. Miswalde), Zalewo (niem. Saalfeld), Janiki Wielkie (niem. Gr. Hanswalde), Majdany Wielkie (niem. Gr. Altenhagen), Miłomłyn (niem. Liebemühl), Piławki (niem. Pillauken), Ostróda (niem. Osterode), Kraplewo (niem. Kraplau), Szczepankowo (niem. Steffenswalde), Gierzwałd (niem. Geierswalde), Mielno (niem. Mühlen), Lichtajny (niem. Lichteinen), Olsztynek (niem. Hohenstein).
W 1909 roku dobudowano i uruchomiono połączenie Miłomłyna z Morągiem.
W 1891 roku rozpoczęto także budowę linii kolejowej Malbork – Myślice – Małdyty, którą włączono do ruchu kolejowego w tym samym czasie co linię elbląsko-ostródzką, to jest 1 września 1893 roku. Zaplanowano ją jako linię dwutorową, tak przygotowano nasypy, wiadukty i mosty. Jednak druga nitka torów nigdy nie została położona. Trasa ta liczyła 55,514 km i obejmowała następujące stacje: Malbork (niem. Marienburg), Szropy (niem. Schroop), Tropy Igły (niem. Troop-Iggeln), Waplewo Wielkie (niem. GroßWaplitz), Morany (niem. Morainen) – przystanek uruchomiony dopiero w końcówce lat 60, Dzierzgoń (niem. Christburg), Prakwice (niem. Prökelwitz), Myślice (niem. Miswalde), Połowite (niem. Pollwitten), Budwity (niem. Ebenhöh) i Małdyty (niem. Maldeuten).
W 1916 roku dobudowano i uruchomiono 32 kilometrowe połączenie z Myślic do Prabut, tym samym Myślice stały się stacją kolejową węzłową odprawiającą pociągi w 5 kierunkach, a mianowicie do: Elbląga, Malborka, Prabut, Ostródy i Małdyt.
Tak intensywna rozbudowa linii kolejowych wynikała z splotu przynajmniej trzech okoliczności. Rozwoju gospodarczo-przemysłowego, potrzeb militarnych (możliwość przerzucania w szybkim czasie dużych ilości wojska i zaopatrzenia) oraz możliwości ekonomicznych (Niemcy otrzymały znaczne reparacje wojenne od Francji po zakończonej wojnie 1870 r. – 5 mld franków w złocie).
Po wybudowaniu wskazanych wyżej linii kolejowych Jarnołtowo uzyskało dostęp do kolei żelaznej poprzez pobliskie stacje kolejowe w Połowitach, Budwitach ewentualnie Zalewie bądź w Janikach Wielkich.
Mówiąc o historii kolei żelaznej w rejonie Jarnołtowa warto wspomnieć o dwóch związanych z tym ciekawych wątkach.
Pierwszym jest plan budowy linii kolejowej z Iławy przez Zalewo do Gumnisk (Małdyt). Projekt taki opracowano w latach 1895-1913 i jest on przechowywany do dziś w aktach o sygnaturze 10/7/0/173 w Archiwum Państwowym w Gdańsku4. Patrząc na topografię terenu, a głownie na układ torfowisk i bagien w rejonie Gumnisk Małych oraz jeziora Sambród upoważniony staje się wniosek, iż kolej taka musiałaby przebiegać przez Jarnołtowo, by połączyć się w Budwitach (wówczas Ebenhöh – stacja leżąca na ziemiach wsi Kl. Rüpperswalde) z linią kolejową do Małdyt. Uzasadnieniem tego projektu była zapewne chęć połączenie ważnego węzła kolejowego jakim była Iława z odcinkiem Morag-Małdyty-Bogaczewo i dalej do Królewca. Ponadto do Budwit dochodziła towarowa kolej wąskotorowa łącząca z nimi pobliskie wyrobiska kopalni torfu. Tak więc w Jarnołtowie mogła być wybudowana stacja kolejowa.
Drugim jest historia budynku stacji kolejowej w Budwitach. Pomiędzy Myślicami a Dzierzgoniem w Prakwicach rodzina von Dohna posiadała dworek jako letnią rezydencję. Na zaproszenia ówczesnego właściciela majątku – Ryszarda Wilhelma von Dohna rezydencję tę w latach 1884 – 1910 wielokrotnie odwiedzał Wilhelm II cesarz niemiecki i król Prus – wcześniejszy książę Wilhelm von Preussen. Cesarz był wybornym myśliwym i z umiłowaniem polował w okolicznych lasach. Aby ułatwić mu przyjazdy do Prakwic pobudowano w latach 1893 – 1898 małą, ale bardzo urodziwą, stacyjkę kolejową. Wcześniej organizowano dojazd powozem ze stacji w Bogaczewie. Budowa stacyjki w Prakwicach związana była także z faktem przeniesienia letniej prywatnej siedziby cesarza do Kadyn (niem. Cadinen) k. Elbląga. Z Prakwic do Kadyn cesarz udawał się pociągiem.
Budynek dworca nazywano „cesarskim pawilonem powitalnym” (niem. Kaiser- Empfangs Pavillon) lub prościej „pawilonem cesarskim” (niem. Kaiserpavillon). Stacyjkę tę, po upadku monarchii, w całości rozebrano i w 1920 roku przeniesiono do miejscowości Budwity. Konstrukcja stacji była drewniana więc łatwo było ją przenieść w całości – w Prakwicach pozostał tylko pusty plac. Po rekonstrukcji budynku w Budwitach zrezygnowano z jednego skrzydła – dawnej werandy. Później budynek wielokrotnie przebudowywano ale mimo tego zachował on swój pierwotny styl i nadal nawiązuje do wyglądu „cesarskiego pawilonu”.
Dzisiaj teren stacji jest własnością prywatną ale dodać należy, iż “Budynek dawnego dworca kolejowego w Gumiskach Małych (Budwity – Torfownia)” wraz z działką z numerem ewidencyjnym 110/7 obręb 7 Leśnica, o powierzchni 0.1603 ha, został wpisany z dniem 10 kwietnia 2008 r. do Rejestru Zabytków Województwa Warmińsko – Mazurskiego pod numerem A-4507.
Na fakt przeniesienia budynku stacji do Budwit, a także nadania stacji nazwa Ebenhȍh (Wzgórze Ebenów), a nie Kl. Rüpperswalde lub Bauditen, pomimo, iż tak nazywały się najbliższe miejscowości, wpłynęli znacząco zapewne właściciele majątku Budwity, którymi była rodzina von Eben.
W roku 1855 właścicielem majątku Budwity został Ferdynand Wilhelm von Eben. Jego syn Johannes von Eben5 był pruskim generałem, oficerem niemieckiego sztabu generalnego, zasłużonym w pierwszej wojnie światowej, brał udział w wojnie na froncie francuskim, rosyjskim i w Karpatach, posiadał najwyższe odznaczenia niemieckie. Od 14 lutego 1919 r. pozostawał na emeryturze i mieszkał w Budwitach, gdzie zmarł 30 czerwca 1924 r. Musiał wielokrotnie bywać w Jarnołtowie, bowiem tam znajdował się jego parafialny kościół. Nie jest wykluczone, że został pochowany w Jarnołtowie na nieistniejącym już dziś cmentarzu przy kościele.
Kolej żelazna w rejonie Jarnołtowa, w strukturze opisanej na wstępie, funkcjonowała do 22 stycznia 1945 r. W tym to bowiem dniu odjechał ostatni pociąg z zalewskiego dworca w kierunku Elbląga, a do Zalewa wkroczyły jednostki 29 Znamieńskiego Korpusu Pancernego dowodzonego przez gen. mjr. wojsk panc. Ksenofonta Michaiłowicza Małachowa i podpodziały piechoty 2 Armii Uderzeniowej dowodzonej przez generała pułkownika Iwana Fiediuninskiego, a ogólniej mówiąc jednostki 2 Frontu Białoruskiego dowodzonego przez marszałka Konstantego Rokossowskiego.
Wejście Rosjan okazało się tragiczne w skutkach dla mieszkańców, miasta i istniejącej tam kolei żelaznej. Do czerwca 1945 r. zdemontowali oni i wywieźli do ZSRR tory i urządzenia stacyjne nie tylko z Zalewa ale z całego szlaku Olsztynek – Elbląg, a także Myślice – Prabuty oraz Malbork – Małdyty.
Po przejęciu administracji nad tymi terenami przez Polskę odbudowano linię Malbork – Małdyty oraz odcinek z Ostródy do Olsztynka. O przeszłej świetności pozostałych dróg kolejowych przypominają istniejące jeszcze miejscami do dziś nasypy oraz wiadukty lub mosty.
Kolejna degradacja infrastruktury kolejowej w okolicach Jarnołtowa nastąpiła 1 października 1999 roku kiedy to po 106 latach użytkowania zawieszono kursowanie pociągów osobowych na trasie Malbork-Małdyty. Nieco później wycofano także sporadyczny ruch towarowy, od 2002 roku systematycznie sprzedawano mienie kolejowe, a w 2006 r. przystąpiono do demontażu torowisk i linię ostatecznie zlikwidowano.
Warszawa, listopad 2011 r.
Zbigniew Jerzy Woś
Rozkład jazdy pociągów Reichsbahn (Kolej Rzeszy) na odcinku Elbląg-Ostróda z 40-tych lat minionego stulecia. Ten odcinek kolei był do 1945 roku ważnym połączeniem z Ostródy przez Zalewo do Elbląga. Kolej ta została przez Rosjan rozebrana i zabrana do Związku Radzieckiego6.
__________________________
1 Latoch Cz., Na żelaznym szlaku, http://www.onel.pl/?mod=art&id=3946, elbląska gazeta internetowa, 2008.
2 Na podstawie Achremczyka S., opr. Historia Iławy, http://www.ilawaonline.pl/historia-ilawy/index.php, 2011.
3 Skrodzki K., Zalewska przygoda z koleją, http://ibc.ilawa.pl/dlibra, 2004.
4 Archiwum Państwowe Gdańsk, Zespół: Ausbau einer Eisenbahnverbindung von Deutsch – Eylau über Saalfeld nach Gr. Rüpperswalde (Maldeuten), 1895-1913; syg. 10/7/0/173.
5 Wikipedia, hasło: Johannes von Eben, http://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_von_Eben.
6 “Mohrunger Heimatskreis. Nachrichten 111. Ausgabe, 2007” von Siegfried Krause (opis oraz zrzut rozkładu kolei pod nim nadesłane przez Pana Leszka Mellera).