Jarnołtowo od południowo-wschodniej strony graniczy z Bartami, stąd wolno powiedzieć, że są one jego sąsiadem. Prowadzi do nich utwardzona, obustronnie obsadzona dorodnymi lipami, droga powiatowa nr 1207. Droga ta od zamierzchłych czasów była zwykłą drogą polną, dopiero około roku 1938 utwardzono ją granitowymi otoczakami w postaci bruku, a współcześnie pokryto masą bitumiczną. Jeszcze w XVIII wieku obie te miejscowości rozdzielał las ciągnący się od dzisiejszych Bądek do Fiugajek. Dziś jedynie niewielkie jego szczątki możemy zobaczyć na granicy Bart i Jarnołtowa, patrząc w kierunku Zajezierza, a zasadniczą część granicy przeplatają pola uprawne. Uwagę zwraca tu fakt, że granica Bart i Jarnołtowa jest jednocześnie  granicą powiatów iławskiego i ostródzkiego, a Barty należą do powiatu iławskiego. Obie te miejscowości łączy nie tylko bliskie sąsiedztwo, ale także wiele elementów wspólnej historii. Barty należały do  ewangelickiej jarnołtowskiej parafii, miały wspólny urząd stanu cywilnego, a przez wiele lat właścicielem Bart był dziedzic Jarnołtowa. Szkoła parafialna w Bartach należała do jarnołtowskiej jurysdykcji. Dziś wprawdzie nie całe, ale część Bart należy także do parafii w Jarnołtowie.

Barty w swojej historii miały różne nazwy: Dirgowite,  Kauderbarth, Kauderbart, Barthen, Barten, Bartoszewo, Barty. Przy czym zauważyć należy, że obszar Dirgowite był niewielki i nie był równoznaczny z obszarem całych dzisiejszych Bart, zwłaszcza, że wieś ta obejmuje obecnie także teren dawnych Woryt Zalewskich (Woritten).

Bliskość do wody Jeziora Niemoje (nazywanego też Jezioro Niemojki; niem. Nehmen-See; dziś staw z hodowlą ryb przynależny do Girgain) oraz Jarnołtowskiego Lasu (niem. Gr. Arnsdorfer Wald) sprzyjało wczesnemu osadnictwu w okolicach dzisiejszych Bart. Zanim tereny te opanowali Krzyżacy był tu obszar zamieszkany przez Prusów, leżący w pruskiej Gerii, a ich tutejsza osada nazywała się Dirgowite. Fakt ten potwierdza akt nadania z  28 lipca 1306 r., którym to komtur dzierzgoński Sieghard von Schwarzburg, nadał  Prusom: Sude, Samok, Manith, Mirkothe, Saleide, Geduthe, Suste i ich spadkobiercom posiadane przez nich ziemie w Dirgowite. W akcie owym nie wskazano granic ziemi, bowiem były one znane biorącym, określono jedynie podatek płacony na rzecz zakonu.

Wielki marszałek zakonu, a wcześniejszy wielki szatny zakonu i komtur dzierzgoński Erasmus von Reitzenstein 9 marca 1494 r. nadał Sanderowi von Kauderbarthowi na terenie dzisiejszych Bart 3 łany ziemi, z których 2 pochodziły po jego przodku Niklasie von Gebesatel,  a 1 po ojcu. Otrzymał też prawo swobodnego łowienia ryb w Jeziorze Niemoje. W zamian za co zobowiązany został do corocznej daniny 1 buszla pszenicy i 1 buszla innego zboża na Zamek w Przezmarku. Z nadaniem tym wiąże się odejście nazwy miejscowości od pruskiego Dirgowite i przejście do nazwy Kauderbarth, nawiązującej do nazwiska właściciela ziemi. 3 łany to zaledwie część Bart, resztę uprawiali Prusowie, spadkobiercy nadania z 1306 roku.

29 września 1526 r. biskup Pomorza Erhard von Queis   potwierdził wcześniejszą sprzedaż przez biskupa Joba von Dobenck (spotykana też pisownia von Dolzenck) Merthenowi von Barthen 7 łanów ziemi w dzisiejszych Bartach. W tym czasie zanika nazwa wsi Kauderbarth, a w dokumentach pojawia się nazwa Barthen, która w pisowni Barten przetrwała do 1945 roku. Tu należy przywołać fakt, że część dzisiejszych Bart, którą dawniej stanowiły Woryty Zalewskie (Worietten z obszarem 16 łanów), we wtorek 1 grudnia 1530 roku książę Albrecht nadał Jakubowi von Diebes – właścicielowi Jarnołtowa.

Jakub von Diebes otrzymany w 1530 r. majątek ziemski powiększył kolejno o: Sasiny (Sassen), Rejsyty (Reysitien), Barty (Barten), Girgajny (Gergehnen), Tarpno (Terpen), Dziśnity w gminie Rychliki (Dosnitten). Tym samym Barty weszły w skład olbrzymiego majątku ziemskiego rozciągającego się pasem ziemi od Woryt Zalewskich przez Girgajny, Barty, Jarnołtowo, Budwity, Sasiny, Bartno aż po Dziśnity i Rejsyty oraz las Rychlicki. To, że Jakub von Diebes z łatwością powiększał swój majątek nie powinno dziwić, bowiem był on zaufanym księcia Albrechta, pełnił obowiązki głównego skarbnika książęcego, piastował urzędy starostów, a jego synowa – żona Hildebranda, pochodziła z rodu von Dobenck, czyli rodu biskupa Joba von Dobenck, który decydował o sprzedaży ziemi w Pomezanii.

Ród właścicieli Jarnołtowa von Diebes władał Bartami do roku 1742, a właścicielami po Jakubie  byli kolejno: Hildebrand von Diebes, Melchior Fryderyk von Diebes, Hildebrand Erhard von Diebes, Melchior Daniel von Diebes, Johan Wilhelm von Diebes. Poprzez małżeństwo córki ostatniego z von Diebesów,  majątek w 1742 r. przeszedł pod władanie rodu von Hülsen. Nowy właściciel  Bernard Karol Fryderyk von Hülsen w 1747 roku sprzedał Barty i Tarpno. Od tego czasu Barty i Woryty Zalewskie stały się folwarkami majątku Tarpno (pruskie Rengen, niem. Terpen).

W 1785 r. w folwarku Barty było 3 budynki mieszkalne, w których zamieszkiwało 14 rodzin.

Na przełomie XVIII i XIX wieków  właścicielem Tarpna z folwarkami Barty i Woryty Zalewskie był Carl Georg Heinrich Otto von Sydow (spotykana też pisownia von Sidow), zarządca i administrator okręgu Morąg. Jemu przypisuje się rozbudowę okazałego dworu Tarpno.

Drogą z Zalewa w kierunku Morąga,  przez Barty 7 czerwca 1807 r. przejeżdżał Napoleon I Bonaparte, który ze swą armią okupywał ówczesne Prusy i podążał wtedy w kierunku Frydlandu, gdzie rozgromił wojska prusko-rosyjskie.  W ślad za Napoleonem maszerowało wojsko polskie pod dowództwem Henryka Dąbrowskiego. 8 czerwca Polacy, po 30 kilometrowym marszu, kwaterowali w Zalewie i pobliskich wsiach (od Przezmarku po Barty). Następnego dnia, to jest 9 czerwca o godz. 4 rano, legia Dąbrowskiego zebrała się w Bartach, gdzie dowódcy przeprowadzili apel poranny i sprawdzili stan podkomendnych. Po apelu zarządzono wymarsz do Morąga.

Tak więc drogą przez Barty, w pierwszej dekadzie czerwca 1807 roku przemaszerowała znaczna część armii francuskiej z cesarzem Napoleonem włącznie oraz wojsko polskie pod dowództwem Henryka Dąbrowskiego.  Warto przypomnieć, iż droga ta była zwykłym traktem polnym, a jej kształt zbliżony do dzisiejszego w postaci szosy powstał dopiero wiosną 1859 roku. Dziś droga ta jest oznaczona jako “Szlak Henryka Dąbrowskiego”. Więcej na ten temat można przeczytać w moim artykule “Armia Napoleona w okolicach Jarnołtowa”.

W roku 1820 Barty zamieszkiwało 12 rodzin liczących 66 osób.

Na mocy rozporządzenia Nadprezydenta Prowincji Prusy z 07.09.1874 r., regulującego powstanie urzędów stanu cywilnego na terenie powiatu Morąg i nominację urzędników stanu cywilnego i ich zastępców, w Jarnołtowie powstał Urząd Stanu Cywilnego, a do obrębu jego dziania przyporządkowano Barty.

 Jak podaje “Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche” (Podręcznik nieruchomości w Rzeszy Niemieckiej) z 1879 r., majątek Tarpno  z folwarkami Barty i Woryty należał wówczas do Fryderyka von Reichel. Opierając się o inne źródła można wnioskować, iż już od początku XIX w. do roku 1945 właścicielem Tarpna pozostawała rodzina von Reichel. Ostatnią właścicielką majątku była Emanuela von Reichel. Jednak historia Bart dawnego folwarku należącego do majątku Tarpno w pierwszej ćwierci wieku XX, poszła swoją drogą. Najpierw weszły one w skład majątku von Domhardtów z Dobrocina, a później, podobnie  jak majątki Małdyty, Zajezierze i Jarnołtowo zostały wykupione przez Wschodniopruskie Towarzystwo Ziemskie i rozparcelowane na gospodarstwa rolne. Wykup obejmował oba folwarki Barty i Woryty Zalewskie z obszarem 537 hektarów.

W owym czasie Barty, odpowiednio w latach, zamieszkiwało następująco osób: 1820 – 66; 1885 – 131; 1905 – 109; 1933 – 263; 1939 – 269. Natomiast w 2011 r. w Bartach mieszkało  194 osoby.

Po rozparcelowaniu, z pozostałości folwarku i jego zabudowań powstało jedno z największych gospodarstw w Bartach, którego właścicielem został Gustaw Kliefoth. Był on zwolennikiem i działaczem dominującej w owym czasie w Niemczech partii narodowosocjalistycznej. Obok swego domu postawił kamienny obelisk z mottem i symbolem faszyzmu, kamień ten jeszcze niedawno można było zauważyć porzucony w zaroślach niedaleko okazałego niegdyś budynku Kliefoth’a. Budynek ten był na tyle duży, że po 1945 roku zasiedlony został czterema rodzinami. Obiekt ten dziś jest budynkiem parterowym o obniżonym dachu i parterowych skrzydłach pokrytych dachem pulpitowym. Stromy dach i piętro w skrzydłach  nie zostały nigdy odbudowane po pożarze w latach 60 ubiegłego wieku.

W okresie przedwojennym zmarłych mieszkańców Bart chowano na małym, zapomnianym dziś, cmentarzyku po prawej stronie drogi Barty – Pozorty, tuż za rozstajem do Tarpna. Chociaż cmentarzyk leży na terenie dawnych dóbr rycerskich Pozorty i spoczywają tam członkowie rodziny Schäfer (Schaefer) – właścicieli tych dóbr, to nie był to typowy cmentarz dworski. Dokonywano tam także pochówków mieszkańców okolicznych miejscowości, w tym Bart. Świadczą o tym liczne pochówki oraz wyryte nazwiska na zachowanych tam do dziś pozostałościach nagrobków. Cmentarzyk ten założono pod koniec 1871 r., a jedną z pierwszych pochowanych tam osób była zmarła 10 stycznia 1872 r. Maria Luisa Sophie Schäfer z  domu Wendenburg – żona Carla Schäfera, pierwszego z tego rodu właściciela dóbr rycerskich Pozorty.

Od chwili polskiego zasiedlenia w 1945 r.  do lipca 1947 r. wieś nosiła nazwę Bartoszewo. Obecna nazwa wsi, w brzmieniu i pisowni Barty, ustalona została na podstawie Rozporządzenia ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z 1 lipca 1947 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości  (M.P. z 1947 r. nr 111 poz. 719).

W latach 1954 – 1957, po reformie administracyjnej i podziale powiatów na wiele małych gromad, Barty były siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej, z przewodniczącym Kazimierzem Kalinowskim⁽¹⁾ i sekretarzem Józefem Szramowskim na czele.

Pierwsze wzmianki o szkole podstawowej w Bartach pochodzą z roku 1872, kiedy to mianowano tam nauczyciela Gustava Stöhr. Natomiast dokumentacja wydatków na szkoły w jarnołtowskiej parafii potwierdza, że około roku 1890 w Bartach działała szkoła parafialna. Z tego okresu pochodzi istniejący do dziś budynek z czerwonej cegły tzw. stara szkoła, rozbudowany w roku 1926. Przed II wojną światową szkoła prowadziła nauczanie w zakresie dwóch klas, a nauczycielem był Wilhelm Kopelke, nauczyciel pierwszej rangi. Do szkoły uczęszczały dzieci z Bart, Drynek, Pozort i Tarpna. W 1945 r. Barty uzyskały polską państwowość i już w 1948 r. szkoła rozpoczęła nauczanie. 17 marca 1973 r. szkoła uzyskała nowy, wybudowany wysiłkiem miejscowej społeczności, budynek; jej kierownikiem pozostawał wówczas Kazimierz Szramowski. W 1974 r. wyremontowano stary budynek szkoły, pozostawiono w nim 2 izby lekcyjna, a pozostałe przeznaczono na mieszkania dla nauczycieli. 19 września 1985 r. szkoła w Bartach otrzymała sztandar i nadano jej imię Marii Zientary-Malewskiej, poetki i działaczki zabiegającej o polskość na ziemi warmińsko-mazurskiej. Dyrektorem szkoły w owym czasie była Władysława Niezdropa. Warto podkreślić, iż na przełomie XX i XXI wieku wieloletnim nauczycielem i dyrektorem szkoły był pochodzący i zamieszkały w Jarnołtowie Edward Pawlicki.

Szkoła Podstawowa w Bartach prowadzi nauczanie w zakresie 8 klas, zatrudnia 14 nauczycieli, a dyrektorem jest Dorota Skorupka-Skorupska. Obiekt zajmuje ok. 10 tys. m² gruntu, a jego budynki posiadają 528,07 m² powierzchni. Szkoła nie posiada sali gimnastycznej, a zajęcia z wychowania fizycznego odbywają się na boisku lub korytarzu szkolnym. Posiada natomiast stołówkę szkolną oraz bibliotekę, w której zgromadzono 1720 woluminów

Szkoła jest jedną z czterech takich placówek prowadzonych na terenie Gminy Zalewo, do jej obwodu należą miejscowości: Dajny, Bajdy, Sadławki, Bądki, Girgajny, Barty, Tarpno i Pozorty.

Warszawa, sierpień  2020 roku                           Zbigniew Jerzy Woś                                                                 

Przypis 1. Przed rozpoczynającym się we wrześniu 1954 r. rokiem szkolnym, ze szkoły w Wilczętach, w powiecie braniewskim, do Bart, na stanowisko kierownika szkoły, przeniesiony został Kazimierz Kalinowski s. Antoniego Jana i Anny z Kędziorów, ur. 21 grudnia 1930 r. w Kalinówku. Przybył tu z żoną, nauczycielką, Zofią z Targońskich oraz córką Julią i synem Januszem Ryszardem. Szkołą w Bartach kierował zaledwie do końca grudnia 1954 r. gdyż od 1 stycznia 1955 r. objął funkcję przewodniczącego nowo powołanego Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Bartach. Do gromady tej należały Barty, Pozorty, Bądki, Lipniak, Nowiny Bądeckie, Girgajny, Niemoje, Niemojki, Tarpno i Woryty Zalewskie. W drugiej połowie roku 1955 zrezygnował z pracy w Prezydium GRN i wyjechał z Bart do miejsca swojego urodzenia. Mieszkając tam pracował na różnych stanowiskach w Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Puławach, a od stycznia 1975 r. jako geodeta gminny w Urzędzie Miasta i Gminy w Kazimierzu Dolnym na Lubelszczyźnie. Zmarł 21 sierpnia 2014 r. w Puławach i tam został pochowany. 1 stycznia 1958 r. zniesiono gromadę Barty, a jej obszar włączono do gromady Zalewo.                           

BIBLIOGRAFIA

1. Arthur Semrau, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn. H. 42. Toruń 1934.
2. Die Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung. Berlin 1874.
3. Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. Die Provinz Ostpreussen. Berlin 1879.
4. Obwieszczenie ministra administracji i cyfryzacji z 4 sierpnia 2015 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. Dz. U. z 2015 r., poz. 1636.
5. Preussisches Urkundenbuch.  Tom 1, część 2/ 872. Królewiec 1909 r.
6. Prowincja Prusy Wschodnie [online], [dostęp: 4 lipca 2020 r.].  https://deutsche-schutzgebiete.de/wordpress/projekte/kaiserreich/koenigreich-preussen/provinz-ostpreussen/
7. Rozporządzenie ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 1 lipca 1947 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości. M.P. z 1947 r., nr 111, poz. 719.
8. Wykaz nazw wód stojących. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych. [online],  [dostęp: 4 lipca 2020 r.]. http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/hydronimy2.pdf
9. Zapiski Zalewskie nr 18. Zalewo 2010.

Uzupełnienie

W artykule zapisano, że właściciel Gustaw Kliefoth, który był zwolennikiem i działaczem dominującej w owym czasie w Niemczech partii narodowosocjalistycznej obok swego domu postawił kamienny obelisk z mottem i symbolem faszyzmu. Kamień ten jeszcze niedawno można było zauważyć niedaleko okazałego niegdyś budynku Kleifoth’a.

W ostatnim czasie udało się odczytać i przetłumaczyć napis na owym kamieniu, prezentuję go na powyższej fotografii z zakrytym symbolem zwolenników nazizmu, aby go nie popularyzować. Napis sugeruje, że kamień mógł być pomnikiem nagrobnym. Czy dokonano tam pochówku? Spotkałem się z niepotwierdzoną informacją, że jest to pomnik o charakterze jedynie romantycznym (symbolicznym) postawiony po śmierci syna Kleifoth’a na froncie podczas wojny, z zamiarem dokonywania w przyszłości pochówków członków rodziny Kleifoth w tym miejscu.

Napis na kamieniu następująco odczytał i przetłumaczył Hans Gregor Njemz zamieszkały w Kilonii:

Familie Kliefoth  (Rodzina Kliefoth)

Du stirbst  (Ty umrzesz)

Besitz stirbt (Własność zginie)

Eines lebt ewig (Jedno trwa wiecznie)

Der Toten Taten (Czyny zmarłych)

Warszawa, wrzesień 2022 r.                                           Zbigniew Jerzy Woś