Jarnołtowską ziemię w odległej przeszłości zamieszkiwali Prusowie, niestety o ich herbie, a także o herbach poszczególnych rodów pruskich niewiele wiemy. Niektórzy historycy uważają nawet, że Prusowie herbów nie posiadali.
Nazwa Prusowie przyjęła się na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, zastępując używane określenie Estowie (Aesti). W okresie średniowiecza stosowano różne formy, łacińskie: Bruzzi, Pruzi, Pruzzi, Prisci, Prusci, Pruteni, Prut(h)eni i niemieckie: Prüssen, Prüzin, później Altpreussen, Altprussen. Jeszcze później dynastia Hohenzollernów zaczęła nazywać Prusami całe podległe sobie terytorium, powstałe przez połączenie Brandenburgii i Prus Książęcych. Po pierwszym rozbiorze i przyłączeniu Warmii do ziem niemieckich spopularyzowało się określenie Prusy Wschodnie (Ostpreussen). Ziemie te nazywano także Borussia.
Prusowie byli przede wszystkim rolnikami, żyli z uprawy roli, hodowli zwierząt, pozyskiwania darów lasów i jezior. Główną rolę w ich społeczności odgrywali możni (nobiles), jednak najwięcej było pospólstwa (wolni) – z takimi samymi prawami jak możni. Stan niewolników stanowili głównie pojmani w trakcie wojen. Najwyższą władzą pruską był wiec. Większość ważnych decyzji podejmowali według wyboru losowego (na wzór rzutu monetą) wierząc, iż w tej formie ma udział wola ich bóstwa. Wojska zwoływano przez gońców. W życiu codziennym dużą rolę odgrywały grodziska, stanowiące miejsca schronień podczas wojen, najazdów i czasu trwogi. Prawo oparte było na zasadach rodowych. Dziedziczenie odbywało się wyłącznie w linii męskiej. Charakterystycznym dla Prusów było chowanie zmarłych po ich spopieleniu. Przyjmuje się, że pierwszą stolicą Prus była Balga i panował wówczas król Wudewuto (V wiek).
Pokazana wyżej, a sporządzona w 1546 roku łacińska rycina przedstawiająca genezę Prusów nawiązuje swym obrazem do tworzonych herbów. Umieszczono na niej trójdzielną tarczę z trójcą bogów pruskich – Perkuno, Polripo i Polollo. Obok tarczy, braci: Brudeno – Kapłana Prus oraz Wudewuto, w koronie i z berłem – Króla Prus. Nad tarczą i obok niej kolorowe labry nawiązujące do herbu, a nad nimi dwa najistotniejsze symbole Perkuna (najważniejszego boga pruskiego): dąb i koń. Przyjmuje się, że właśnie dąb i koń były wspólnym symbolem Prus, a tym samym herbem dawnych Prusów. Wprawdzie drobna szlachta zamieszkała w Polsce, pochodząca z Prus używała herbu ze znakiem półtora krzyża, co mogło by wskazywać na taki herb Prusów. Ocenić należy jednak, iż znak ten powstał w związku z przyjęciem przez nich wiary chrześcijańskiej i nie nawiązywał do wcześniejszego okresu.
Stąd wolno wnioskować, iż pierwszym herbem jednoczącym mieszkańców jarnołtowskiej ziemi, leżącej we włościach Gerii na obszarze Pomezanii, z całymi Prusami był herb z wizerunkiem konia i dębu.
Po nadaniu ziemi chełmińskiej Zakonowi Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie [w Polsce znany jako Zakon Krzyżacki, a w Niemczech jako Zakon Niemiecki (Deutsches Orden)] ściągnęło tam początkowo 2 rycerzy, którzy zajęli gródek Vogelsang. Dopiero w roku 1230 przybył do Prus właściwy oddział 7 braci rycerzy pod dowództwem Hermana Balka. Oddział ten, dzięki wsparciu papiestwa, a także oddziałów polskich, śląskich, pomorskich i zachodnioeuropejskich, podbił Pomezanię i kolejne ziemie pruskie.
W 1243 roku cały obszar plemiennej Pomezanii, a w nim ziemie dzisiejszego Jarnołtowa, wszedł w skład biskupstwa pomezańskiego. Biskup sprawował władzę kościelna i świecką. Patronem diecezji został św. Jan Ewangelista. Z uwagi na fakt, iż w symbolice chrześcijańskiej atrybutem św. Jana był zawsze orzeł, w herbie diecezji przyjęto złotego orła ze złotą aureolą wokół głowy, z dwoma złotymi pastorałami po bokach i trzymaną w orlich szponach srebrną wstęgą z łacińskim napisem “Sanctus Joannes” (“Święty Jan”), na szkarłatnym polu. Stąd można powiedzieć, iż w 1243 r. nad jarnołtowską ziemią załopotał sztandar diecezjalny z herbem opisanym wyżej.
zdobytej pod Grunwaldem
Biskupstwo pomezańskie pozostawało w ścisłej zależności od Zakonu Krzyżackiego, w jego znakach wyraz temu dano w XV wieku, kiedy to herb diecezji skomponowano w ten sposób, iż przedstawiał on tarczę dwupolową, w polu górnym (o 1/3 wielkości) zawierał krzyż Zakonu, w polu dolnym (o 2/3 wielkości) orła św. Jana Ewangelisty. Po sekularyzacji państwa krzyżackiego, w 1525 roku, w wypadku herbu diecezji pomezańskiej zrezygnowano z krzyża i powrócono do samego tylko przedstawienia orła św. Jana.
Ziemie biskupstwa pomezańskiego podzielono na trzy części (w jednej władzę sprawował biskup, w dwu pozostałych Krzyżacy), od marca 1256 r. tereny dzisiejszego Jarnołtowa znalazły się w części przynależnej Krzyżakom. Od tego czasu jarnołtowska ziemia znalazła się w obszarze Zakonu Krzyżackiego, którego herbem była tarcza z czarnym krzyżem malowanym na białym tle.
Państwo Zakonu Krzyżackiego podzielono na komturie, ziemie ówczesnego Jarnołtowa znalazły się w utworzonej w 1239 r. komturii Dzierzgoń. Komturzy dzierzgońscy piastowali równolegle urząd wielkiego szatnego Zakonu z prawem zasiadania w ścisłej radzie wielkiego mistrza. Wielki szatny był jednym z pięciu najważniejszych dostojników Zakonu. W sprawach związanych z wykonywaniem urzędu kolejni komturzy posługiwali się herbem, który widniał na ich pieczęci. Niezależnie od herbu urzędowego, jako wywodzący się ze stanu szlacheckiego posiadali też własne herby rodowe, jednak zgodnie z reguła Zakonu początkowo ich nie używali. Dopiero od roku 1382 w sprawach pozaurzędowych poczęto eksponować herby rodowe.
W 1308 roku komtur dzierzgoński Sieghard von Schwarzburg nadał przywileje związane z założeniem wsi Jarnołtowo. Przedstawiciele rodu von Schwarzburg kilkakrotnie władali komturią dzierzgońską (Sieghard, Gunter, Albrecht), a ich herb wielokrotnie dominował nad ziemią jarnołtowską.
Dwie odmiany herbu rodu von Schwarzburg
W 1525 r. wielki mistrz krzyżacki Albrecht von Brandenburg-Ansbach przeszedł na luteranizm, sekularyzował Prusy Zakonne przekształcając je w świeckie księstwo pruskie (nazywane odtąd powszechnie Prusami Książęcymi) lenne wobec Polski. Złożył 10 kwietnia 1525 roku w Krakowie hołd lenny Zygmuntowi I Staremu, a sam został świeckim księciem z tytułem – książę w Prusach, Albrecht Hohenzollern. W akcie hołdu lennego określono wzór herbu. Od tego czasu jarnołtowska ziemia znalazła się w obszarze Prus Książęcych, którego herbem była tarcza z czarnym orłem na białym tle. Umieszczona na piersi czarnego orła litera “S” pochodząca od łacińskiej odmiany imienia Zygmunt – Sigmundus oznaczała zwierzchnictwo króla nad księciem. Orzeł z tego herbu podobny był do symbolu Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz miniatury orła umieszczonej w herbie Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego jak i do herbu księcia śląskiego Henryka Pobożnego.
W 1530 roku Pruski Książe Albrecht przekazał dotychczasowy zakonny majątek Jarnołtowo Jakubowi von Diebes. Od tego czasu jarnołtowska ziemia związana została z rycerskim herbem jej właściciela. Za Armorial général (pol. Herbarz ogólny) Johannesa Baptisty Rietstapa opisać go wolno następująco. Na tarczy dwudzielnej w skos złotej i czarnej belka srebrna o trzech blankach w skos lewy. Klejnot: ogon z piór pawich naturalnych (w odmianie herbu – tarcza złota, a pióropusz z piór kokocich srebrnych). Labry: pokrycie czarne, podbicie złote.
Ziemia jarnołtowska, w tamtym czasie, poprzez małżonki jej właścicieli, którym duma rodowa nakazywała pieczętować się własnym herbem, związana była jeszcze z herbami między innymi następujących rodów: von Creutzen, von Packmohr, von Dobeneck, von Reppichau. Za Armorial général de J. B. Rietstap opisać je wolno następująco.
Herb rodu von Zechau vel von Creutzen z którego pochodziła żona Jakuba von Diebes. W polu srebrnym słup czarny. Klejnot: na wzgórzu zielonym konar czerwony o trzech odnogach ozdobiony kitą kosów kokocich każdy.
Herb rodu von Dobeneck z którego pochodziła żona Hildebranda von Diebes. W polu srebrnym kapelusz prałata czerwony. Klejnot: kapelusz prałata jak godło tarczy ozdobiony kitą z dziesięciu kosów kokocich, srebrnych.
Herb rodu von Packmohr z którego pochodziła żona Melchiora von Diebes. W polu srebrnym strzała czerwona w skos. Klejnot: głowa psa z szyją, srebrna, uszy i język czerwone, ozdobiona proporczykiem skierowanym w lewo.
Herb rodu von Reppichau z którego pochodziła druga żona Melchiora von Diebes. W polu czarnym na trójwzgórzu zielonym kuropatwa barwy naturalnej. Klejnot: kuropatwa jak w godle tarczy. Labry czarne podbite srebrem. W odmianie herbu kuropatwa miała barwę srebrną, a labry były czarne podbite złotem.
W 1742 roku, w wyniku małżeństwa, właścicielem Jarnołtowa został Bernhard Friedrich von Hülsen, którego rodzina wywodziła się z Westfalii.
Według Herbarza ogólnego J. B. Rietstapa herb rodziny von Hülsen w Westfalii miał dwa warianty z których jeden był najprawdopodobniej pierwowzorem herbu Karola Friedricha von Hülsena, zobrazowano go na rysunku obok.
W 1800 roku syn Karola Friedricha Georg Friedrich von Hülsen, ożeniony z hrabianką Karoliną Kanitz-Podangen wyniesiony został przez króla Prus do dziedzicznego stanu hrabiowskiego.
Na powyższym rysunku pokazano herb właściciela majątku Jarnołtowo hrabiego Georga Friedricha von Hülsena. Za Armorial général (pol. Herbarz ogólny) Johannesa Baptisty Rietstapa opisać go wolno następująco. Na tarczy czerwonej ze złotym skrajem trzy liście ostrokrzewu zielone, dwa u czoła, jeden u podstawy. Dwa hełmy ukoronowane. Klejnot pierwszy: pomiędzy dwoma skrzydłami czarnymi liście ostrokrzewu jak w godle tarczy. Klejnot drugi: orzeł czarny ze złotymi szponami i złotym dziobem w koronie królewskiej, trzymający w prawym skoku berło złote, w skoku lewym miecz srebrny z złotą rękojeścią. Tarczę herbu trzymają dwaj rycerze w pełnej zbroi, hełmy ich są ozdobione trzema piórami strusimi , czerwonymi a każdy z nich trzyma halabardę. Zaznaczyć tu należy, iż klejnot lewy pochodzi z klejnotu herbu von Hülsen, a prawy z klejnotu herbu von Kanitz.
W 1851 roku, w wyniku małżeństwa, właścicielem Jarnołtowa został baron Fritz von Printz, którego rodzina wywodziła się z Westfalii. Zapewne był on krewnym pochodzącego z Carow Marquarda Ludwiga von Printzena, ministra za rządów Fryderyka I i Fryderyka Wilhelma I, dyrektora pruskiej królewskiej biblioteki, marszałka dworu, szefa administracji Berlina, którego tarcza herbu była identyczna z tarczą herbu właściciela Jarnołtowa.
Herb rodziny von Printz, Prinz von Buchau. Za Wappenbuch des Westfälischen Adels (Buch 2)/Tafel 24 (pol. Herbarz szlachty Westfalii) wolno opisać go następująco: w polu srebrnym sowa na wprost barwy naturalnej siedząca na konarze w skos, czarnym. Hełm ukoronowany. Klejnot: dwa pióra strusie, prawe czerwone a lewe srebrne. Labry: pokrycie czarne podbicie srebrne.
W 1890 roku majątek ziemski Jarnołtowo zakupił baron von Spiegel-Borgenbrech z Westfalii. Westfalska rodzina von Spiegiel w połowie XVI w. podzieliła się na dwie linie (pierwsza związana z Desenberg – Familie der Herreen von Spiegel zum Desenberg i druga z Peckelsheim – Familie der Herreen von Spiegel zu Peckelsheim). Linia Spiegel zu Peckelsheim w 1847 r. uzyskała tytuł baronów pruskich, z niej musiał pochodzić baron von Spiegel-Borgenbrech. Drugi człon nazwiska właściciela Jarnołtowa wynika prawdopodobnie z faktu, iż mógł on być związany z miastem Borgentreich w Nadrenii Północnej-Westfalii. Miasto to związane bowiem było z rodziną von Spiegel. Herb barona von Spiegel-Borgenbrech związany był z Jarnołtowem do roku 1918, kiedy to majątek ziemski po wykupie rozparcelowano na działki prywatnych gospodarstw rolnych.
Prawdopodobny herb barona von Spiegiel-Borgenbrech ostatniego właściciela jarnołtowskiego majątku. Herb rodziny von Spiegiel za Armorial général de J. B. Rietstapa i Wappenbuch des Westfälischen Adels wolno opisać następująco: Na tarczy czerwonej trzy lustra okrągłe, srebrne, dwa u czoła jedno u podstawy. Hełm ukoronowany. Klejnot: dwa skrzydła czerwone na każdym godło jak na tarczy. Labry: pokrycie czerwone, podbicie srebrne.
W 1618 r. Prusy Książęce za zgodą króla Zygmunta III Wazy weszły w unię personalną z Brandenburgią, natomiast w roku 1657, za panowania Jana II Kazimierza Wazy, za cenę porzucenia przez Brandenburgię sojuszu ze Szwecją, uzyskały niezależność od Rzeczypospolitej – lenno wobec Polski wygasło. W 1701 roku przekształciły się w Królestwo Prus (niem. Königreich Preußen), a od 1871 weszły w skład Cesarstwa Niemieckiego.
Od tego czasu ziemia jarnołtowska związana była z następującymi herbami:
W 1772 r. tereny Jarnołtowa włączono do powiatu ziemskiego Morąg i mimo różnych jego zmian terytorialnych i podległości pozostawały w nim do 1 czerwca 1975 roku. Poprzez podległość powiatową Jarnołtowo związane było z Morągiem i jego herbem. W owym czasie początkowo na herbie Morąga widniała postać Murzyna w fartuchu, z kijem na plecach, na tle gwiaździstego nieba. W 1887 roku przywrócono pierwotny herb Morąga opracowany jeszcze w 1446 r., jego wzór zobrazowano niżej.
31 grudnia 1989 r. weszła w życie zmiana konstytucji, która przywróciła koronę w godle Polski, jak również nazwę państwa “Rzeczpospolita Polska”. Od tego czasu ziemia jarnołtowska związana jest z następującymi herbami:
Na zakończenie pragnę podziękować Panu Stanisławowi Saternusowi za pomoc w zebraniu informacji bez których powstanie tego artykuły nie byłoby możliwe.
Warszawa, październik 2012 r.
Zbigniew Jerzy Woś
zbigwos@gmail.com