Von Hülsenowie to szlachecka rodzina z długimi bogatymi tradycjami rycerskimi i wojskowymi, z której jeden jej przedstawiciel i jego następcy pozostawali przez ponad 100 lat właścicielami majątku ziemskiego w Jarnołtowie. Trwałym śladem po nich w historii tej wsi został wybudowany przez nich pałacyk dworski i nazwany ich nazwiskiem folwark Hülsenhof oraz fakt zatrudnienia przez nich w Jarnołtowie Immanuela Kanta, jako domowego nauczyciela.

            Immanuel Kant syna Johanna Georga to światowej sławy filozof oświeceniowy, profesor logiki i metafizyki na królewieckim uniwersytecie. Jeden z najwybitniejszych reprezentantów oświecenia, twórca filozofii krytycznej. Niemal przez pełne cztery lata przebywał w Jarnołtowie, jako prywatny nauczyciel dzieci w majątku majora von Hülsena, o czym dziś przypominają kamienne tablice i miejsce pamięci “Zakątek Immanuela Kanta” w sąsiedztwie jarnołtowskiego kościoła.

            Szlachecki ród von Hülsenów pojawił się w Jarnołtowie w 1742 roku, kiedy to ówczesny major Bernhard Friedrich von Hülsen objął należący do jego żony Elisabeth von Diebes majątek w Jarnołtowie. Jego rodzicami byli: pruski porucznik, właściciel majątków Schönbaum (Drewnica k. Gdańska) i Plehendorf (Płonia – dziś w obszarze miasta Gdańska) Otto Heinrich von Hülsen i Anna Dorothea von Königsegg. Bernhard Friedrich urodził się 13 maja 1700 r., żonaty był co najmniej trzykrotnie. W 1736 ożenił się z Magdaleną Katarzyną von Bonin, która zmarła rok po ślubie – w wyniku powikłań po urodzeniu syna. Następnie ożenił się z Elisabeth von Diebes, spadkobierczynią majątku w Groß Arnsdorf (Jarnołtowo), związek ten nie trwało długo, Elisabeth wkrótce zmarła. Kolejne małżeństwo zawarł z Esther Wilhelminą Luisą Margarethe von Eppingen, jedyną dziedziczką posiadłości jej ojca w Wesselshöfen, Düsterwalde i Kelmkeim w powiecie Bałga. W czasie, gdy obejmował jarnołtowski majątek oraz gdy nieco później przyjmował tu Kanta, Bernhard Friedrich von Hülsen był majorem. Natomiast około roku 1755 awansowany został do stopnia pułkownika, a w roku 1756 został dowódcą Pułk Ziemi Królewieckiej. Zmarł w 1763 roku.

            Bernhard Friedrich miał brata, także pułkownika wojsk pruskich, wzmiankę o nim możemy znaleźć w historii powiatu kętrzyńskiego gdzie wymienia się płk Ottona Wilhelma von Hülsena, jako właściciela w roku 1756 majątku szlacheckiego na 11 włókach we wsi Borki (Borken) koło Kętrzyna.

            Z materiałów źródłowych wynika, że Bernhard Friedrich von Hülsen posiadał czterech synów, nie udało się ustalić czy miał też córki. Jego synowie to:

– Christoph Ludwig (*1737 – †NN), syn Bernharda Friedricha i Magdaleny Katarzyny;

– Ernst Ludwig) (*1740 – †1810), syn Bernharda Friedricha i ? Elisabeth;

– Georg Friedrich (*1744 – †1820), syn Bernharda Friedricha i Elisabeth;

– Bernhard Wilhelm (*1750 – †1818), syn Bernharda Friedricha i Esther Wilhelminy.

            Po to, aby nauczać trzech najstarszych wymienionych wyżej synów, do Jarnołtowa – najpewniej jesienią 1750 roku, przyjechał Immanuel Kant. Dlaczego von Hülsen wybrał jako nauczyciela właśnie młodego Kanta? Wybór nauczyciela w tamtym czasie następował na ogół z polecenia innych. Sprzyjającym temu był zapewne fakt, iż von Hülsen, jako oficer bywał w Królewcu, a także w owym czasie obok Jarnołtowa był także właścicielem majątków Wesselshöfen, Düsterwalde i Kelmkeim niedaleko Królewca, które w posagu wniosła mu żona Esther.  Są autorzy, którzy wskazują, że przyjazd mógł nastąpić dopiero w 1751 r., ale wydaje się być więcej argumentów, które wskazują na rok 1750. Datę tę sugeruje analiza wpisów w księdze chrztów w Judtschen, gdzie w zapisach z roku 1751, jako świadek występuje już inny, nowy nauczyciel (student teologii), co pozwala wnioskować, iż Kant został zastąpiony i wyprowadził się z Judtschen. Na rok 1750 może wskazywać też fakt, iż 30 lipcu tego właśnie roku jego dotychczasowy uczeń – Paul Benjamin Andersch rozpoczął naukę w Joachimsthal Gymnasium w Berlinie.[Badacz życia Kanta Arthur Warda uważał, że jedynym synem pastora, którego uczył Kant był Ernst Daniel Andersch – ale i on wyjechał z Judtschen, aby 12 sierpnia 1750 r. rozpocząć naukę w Frankfurcie]. O roku 1750 można wnioskować też na podstawie dat urodzenia i zapisów o wieku uczniów w Jarnołtowie, gdzie wskazuje się, że nauczał synów w wieku 13., 10. i 6. lat. Dodać należy też argument szerzej niepublikowany, a mianowicie opis historii Jarnołtowa, zachowany w olsztyńskim archiwum, sporządzony przez miejscowego pastora Glogana z okazji wizytacji parafii Jarnołtowo. Dokument ten sygnował 16 stycznia 1855 r. August Fryderyk hrabia von Hülsena generał dywizji w stanie spoczynku, syn jarnołtowskiego ucznia Kanta – Georga Friedricha. Zapisano tam, iż Kant przebywał w Jarnołtowie w latach 1750-1754. Na podstawie tego zapisu oraz analizy życiorysu Kanta wolno też przyjąć, iż Immanuel Kant w Jarnołtowie przebywał do wiosny roku 1754. Tezę tą wspiera wzmianka o powrocie do Królewca, a wynikająca z opublikowania w czerwcu, sierpniu i wrześniu 1754 r. w lokalnej gazecie artykułów Kanta, tytułowanych „Obrót Ziemi” i „Wiek Ziemi”. Na rok ten wskazuje także list Kanta pisany w Królewcu 10 sierpnia 1754 roku do Krzysztofa Ludwika von Hülsena, w którym Kant informuje adresata o wysyłce podręczników do łaciny i historii oraz dwóch obrazków dla jego najmłodszego brata Bernharda Wilhelma oraz dla ojca. Z kontekstu całego listu i jego witalności wynika, że Kant bardzo niedawno opuścił ich dom.

            Po śmierci Bernharda Friedricha von Hülsena w 1763 r. właścicielem Jarnołtowa został jego syn Georg Friedrich. Wcześniej zanim objął majątek po ojcu studiował na uniwersytecie w Królewcu (immatrykulacja 8 X 1761) oraz w szkole wojskowej w Berlinie, po ukończeniu, której został pruskim oficerem. Ciekawostką jest fakt, iż podczas studiów w Królewcu zamieszkiwał u Kanta, a później utrzymywał z nim wieloletnie przyjazne kontakty.

            Georg Friedrich (*1744 – †1820), cesarsko-pruski majora w stanie spoczynku i radca krajowy, kawaler Orderu św. Jana i Orderu Czerwonego Orła ożenił się z Karoliną Katarzyną hrabianką von Kanitz-Podangen (*28.01.1750 – †2.08.1830), córką właściciela majątków Podągi (niem. Podangen) i Wikrowo (niem. Klein Wickerau i Gross Wickerau), w powiecie elbląskim. Należy tu wspomnieć, iż w Podągach burgrabia Friedrich Wilhelm von Kanitz w roku 1701 wybudował pałac w stylu późno klasycystycznym. Pałac ten stał się inspiracją i wzorem do wybudowania w 1770 roku nieco podobnego pałacu w Jarnołtowie. Georg nie mógł ożenić się z hrabianką mieszkającą w pałacu, dopóki nie wybudował własnego i to na odpowiednim “poziomie”. Dlatego jarnołtowski pałac był jednym z pierwszych w tej okolicy, okoliczne wybudowano znacznie później, odpowiednio w latach: Wielki Dwór – 1889, Bądki – 1868-70, Budwity – 1857, Tarpno – ok. 1860, Drynki – 1870, Girgajny – ok. 1865.

W 1800 roku Georg Friedrich von  Hülsen w Jarnołtowie i jego młodszy brat Bernhard Wilhelm w Wesselshöfen , Düsterwalde i Kelmkeim z własnej woli znieśli pańszczyznę za co wszyscy bracia wyniesieni zostali przez króla Prus Fryderyka Wilhelma III Hohenzollerna do dziedzicznego stanu hrabiowskiego. Od 1800 roku przed ich nazwiskiem pisało się “graf” (hrabia).

            Dostępny materiał wskazuje, że Georg Friedrich hrabia von Hülsen z Jarnołtowa miał pięcioro dzieci, w tym synów Augusta Fryderyka Ernsta Bernarda czworga imion i Casimira Carla Gottvertraua trojga imion.

            Obaj synowie początkową naukę odbywali w Jarnołtowie pod kierunkiem prywatnego nauczyciela – studenta z Królewca, którego polecił Immanuel Kant. Fakt ten dokumentuje list Kanta z 1 maja 1784 r. pisany z Królewca do Georga Friedricha w Jarnołtowie.

            Casimir Carl Gottvertrau hrabia von Hülsen (*19.02.1778,†26.08.1857) ożenił się z Jeanette Frederique Wilhelmine Caroline Ulrique Ursulą von Bodeck (*25.02.1788, †15.12.1865), córką właściciela majątku Barzyna koło Pasłęka. Był on generałem majorem dowódcą 1. batalionu piechoty pruskiej Landwehry. W 1825 roku jego żona odziedziczyła rozległe włości w Barzynie, wówczas hrabia von Hülsen tam zamieszkał, jako właściciel. Małżeństwo to miało tylko jedną córkę Marię Gottliebe Kamillę (*25.03.1819,†30.06.1895), która wyszła za mąż za barona von Sanden-Tussainen i nazwisko rodowe von Hülsen w Barzynie zanikło.

            Drugi z braci, generał dywizji August Fryderyk Ernst Bernard hrabia von Hülsen (*24.08.1779 w Jarnołtowie, †19.01.1858 w Jarnołtowie) odziedziczył, po zmarłym swoim starszym bracie, Jarnołtowo. Znaczną część życia poświęcił karierze wojskowej, którą rozpoczął 1 X 1794 r. wstępując, jako kadet do 9 Pułku Dragonów. W 1798 r. awansowany do stopnia podporucznika. W latach 1803/04 uczęszczał na wykłady do Ecole Veterinaire w Berlinie. Od 8.05.1813 służył, jako adiutant generała porucznika von Massenbacha, a później generała von Hillera. 20 września 1816 roku został awansowany do stopnia majora. W pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku brał czynny udział w licznych bitwach i innych działaniach wojennych, za co został odznaczony Krzyżem Żelaznym II klasy i Orderem św. Anny II kl. 13 marca 1824 został adiutantem ministra wojny i na tym stanowisku 30 marca 1832 roku hrabia von Hulsen został awansowany do stopnia podpułkownika. 3 kwietnia 1834 mianowany został pułkownikiem i wyznaczony na komendanta Twierdzy Weichselmünde (“Twierdza Wisłoujście” k. Gdańska). 30 marca 1837 przybył do Gdańska, jako zastępca dowódcy tamtejszego garnizonu i Komendant Twierdzy Gdańsk. Na tym stanowisku 7 kwietnia 1842 roku został awansowany do stopnia generała dywizji. 11 marca 1843 r. przeszedł na emeryturę z Orderem Czerwonego Orła II klasy z liśćmi dębu i emeryturą w wysokości 1900 talarów. Zmarł 19 stycznia 1858 roku w Jarnołtowie, gdzie został pochowany na cmentarzyku rodowym w pobliżu pałacu.

            August Fryderyk hrabia von Hülsen 6 czerwca 1824 roku w Poczdamie poślubił Charlotte von Brandenstein (*27.03.1788, †24.03.1854), z małżeństwa tego 5.10.1827 r. urodziła się córka Karoline Ernestine Friederike Charlotte Auguste Wilhelmine Elisabeth siedmiu imion.

            4 marca 1841 roku na wniosek Augusta Fryderyka hrabiego von Hülsena folwarkowi usytuowanemu w południowej części dzisiejszego Jarnołtówka nadano urzędową oficjalną nazwę Hülsenhof i nazwa ta trafiła na urzędowe dokumenty i mapy.

            Właściciel Jarnołtowa niestety nie posiadał syna, jego jedyna córka w 1851 r. poślubiła wywodzącego się z Westfalii, urodzonego 20 maja 1822 r. Friedricha Wilhelma barona von Printza (Prinz von Buchau). Dlatego też podobnie jak w Barzynie nazwisko rodowe von Hülsen w Jarnołtowie zanikło. Małżeństwo barona von Printz zakończyło się rozwodem, dlatego też Jarnołtowski majątek w roku 1890 został sprzedany a jego właścicielem został baron von Spiegel-Borgenbrech z Westfalii. Początek XX wieku, a zwłaszcza okres po zakończeniu I wojny światowej był bardzo trudnym okresem dla gospodarki i rolnictwa w Prusach. Baron von Spiegel-Borgenbrech w 1918 r. zbankrutował a majątek ziemski Jarnołtowo zakupiło Wschodnio-Pruskie Towarzystwo Ziemskie i dokonało jego parcelacji na mniejsze gospodarstwa rolne. Natomiast kompleks parkowo dworski z pałacykiem zakupiła przybyła z Francji Charlotta de Beaulier z siostrą. Ówczesny stan jarnołtowskiego pałacyku i jego otoczenia dokumentuje poniższa fotografia, która po połączeniu z widokiem współczesnym ukazuje jednocześnie zachodzące zmiany.

Oba widoki zatrzymano w kadrze spoglądając prawie z tego samego miejsca, jednak w odstępie około stu lat.

Krótki opis do fotografii “Gr. Arnsdorf b. Mohrungen. Gutshaus”.

                Po lewej stronie fotografii widzimy budynek zarządcy majątku, wybudowany najprawdopodobniej nieznacznie później niż budowano pałac. Był to budynek na rzucie prostokąta 19,1 x 10,5 m, z przybudówką 3,5 x 2,1 m od północnej strony (fasada od strony pałacu), przez którą prowadziło główne wejście do budowli poprzedzone wysokimi schodami szer. 2 m oraz przybudówką 5,9 x 5 m z wejściem, po stronie szczytowej zachodniej. Po roku 1820, gdy właścicielem dóbr był August Fryderyk hrabia von Hülsen majątkiem faktycznie kierował zarządca, bowiem hrabia poświecił się karierze wojskowej, dosłużył się stopnia wojskowego generała dywizji, a w swojej karierze był między innymi 10 lat adiutantem ministra wojny. Po rozparcelowaniu majątku na początku XX wieku, gdy zarządca stał sie niepotrzebny, budynek przeznaczono na posterunek policji i mieszkania dwóch rodzin policjantów. Jest to jedyny budynek widoczny na tej fotografii, który z drobnymi zmianami architektonicznymi przetrwał do dziś. Na lewo od tego budynku usytuowano mały murowany budyneczek 2,25 x 1,9 m opisany jako “Abort” (ubikacja) i dalej za nim obejścia i budowle, w których pracowali i mieszkali kowal, kołodziej oraz znajdował się tam wiatrak, pomieszczenie z wagą i niewielki warsztat naprawy maszyn rolniczych. Z wymienionych tu, jedynie wybudowany z czerwonej palonej cegły niewielki budynek ówczesnej kuźni przetrwał do dziś, ale dawno przestał pełnić pierwotną funkcję.

                W części środkowej fotografii widzimy wybudowany przez Jerzego Fryderyka von Hülsen w 1770 roku jednopiętrowy dworek na rzucie prostokąta (14,5 x 29,0 m), z wysokim podpiwniczeniem oraz łamanym mansardowym dachem, reprezentacyjnym niewiele wysuniętym (0,5 m) w środku budowli ryzalitem fasady, przez który poprzez szerokie schody (8,8 metra) prowadziło główne wejście do budowli. Schody rozpoczynały bieg 7,9 m przed ryzalitem i kończył je 2,4 metrowy spocznik. Z drugiej strony budowli był podobnie wysunięty ryzalit i schody, ale znacznie skromniejsze (szerokie na 2,8 m i wysunięte na 3 m) z drzwiami wyjściowymi na park. Do wschodniej (prawa strona na fotografii) ściany szczytowej dworku dobudowano piętrową przybudówkę (3,7 x 5,8 m). W odległości 18,5 m od tej samej ściany na wschód wybudowano budynek gospodarczy (3,8 x 14 m), w wyrysie geodezyjnym oznaczony jako stajnia. Teren pomiędzy stajnią i pałacykiem otaczał płot tworząc zamknięte podwórze gospodarcze. Do pałacyku prowadziło jeszcze wejście ulokowane w osi zachodniej ściany szczytowej, poprzedzone schodami zewnętrznymi (3 m szer. x 2 m). Przed frontonem budowli usytuowano obszerny (o średnicy ok. 50 m) nieregularnie kolisty klomb rabatowy obsadzony dookoła niskim żywopłotem z krzewów liściastych. Wokół klombu biegła droga dojazdowa do budowli. Tuż za tą drogą od wschodniej strony dworku, w niewielkiej odległości od niego, usytuowano studnię zaopatrującą obiekt w wodę. Za pałacykiem od strony północnej i wschodniej rozciągał się obszerny park z zróżnicowanym drzewostanem, także z gatunkami z odległych stref klimatycznych. Rozpoczynał go znacznych rozmiarów kolisty klomb rabatowy, otoczony utwardzoną ścieżką spacerową, na którą wchodziło się wprost ze schodów północnej elewacji pałacyku. W środku klombu postawiono pomnik na ponad metrowej wysokości murowanym cokole. Z niepotwierdzonych informacji wynika, że był to pomnik króla Prus Fryderyka Wilhelma III, który nadał rodzinie właścicieli majątku tytuł hrabiowski. Cokół pomnika stał jeszcze w latach 60 ubiegłego wieku. Dziś cały obiekt pozostaje w fazie szczątkowej ruiny.

            Po prawej stronie fotografii widzimy (nie cały), murowany, osadzony na wysokim kamiennym cokole budynek mieszkalny na rzucie prostokąta (9 x 18,5 m) ulokowany kalenicą równolegle do brzegu pobliskiego stawu i oddalony od niego ok. 18 m. Z wyrysu geodezyjnego z 1922 r. widać, iż wejście do budynku prowadziło poprzez zachodnią (widoczną na fotografii) ścianę szczytową. Poprzedzały je schody szerokości 2,2 m x 1,8 m (w rzucie z góry). W odległości 6 m na północ od ściany szczytowej z wejściem, wybudowana była studnia czerpalna z żurawiem studziennym. Widoczny jest tylko fragment budowli, ale i tak widać, że był to obiekt duży i solidnie zbudowany. Jest to niewątpliwie najstarszy budynek z tu widocznych. Ten kamienny wysoki cokół przypomina cokół jarnołtowskiego kościoła z XIV wieku i świadczyć może o wiekowym pochodzeniu budynku. Podobny parterowy budynek, jako siedzibę właścicieli majątku zobaczyć można było w niezbyt odległym od Jarnołtowa majątku Połowite. Można przypuszczać, że był to jarnołtowski budynek, w którym mieszkali właściciele majątku w okresie poprzedzającym budowę pałacyku. Przy takim założeniu uprawniony byłby wniosek, iż to właśnie w tym budynku w latach 1750-54 Immanuel Kant, jako nauczyciel domowy nauczał trójkę synów Bernarda Fryderyka von Hülsena. Budynek ten jest zaznaczony i zwymiarowany na wyrysie geodezyjnym na podstawie pomiarów wykonywanych od sierpnia do grudnia 1922 r., w związku z parcelacją majątku. Najprawdopodobniej w latach następnych rozebrano go i w jego miejscu postawiono nowy, ale usytuowany kalenicą prostopadle do brzegu stawu, ten stojący do dziś. Jednocześnie stworzono tam podwórze z nowymi budynkami gospodarczymi dla utworzonego gospodarstwa rolnego. Zlikwidowano też starą studnię z żurawiem studziennym (znalazła się ona w obrysie nowego, istniejącego do dziś budynku mieszkalnego).

            Widoczny na pierwszym planie staw jest obiektem naturalnym, starszym niż cała wieś, wymienia się go bowiem już w akcie lokacyjnym wsi, gdzie przydzielony został on na własność założycielowi wsi Heinrichowi.

            W tym zobrazowanym na fotografii jarnołtowskim pałacyku, podczas drugiej wojny światowej składowano księgozbiory królewieckie i archiwalia Uniwersytetu Królewieckiego. Były wśród nich także oryginały tekstów Kanta z lat 1776-1791, głównie jego odezwy do studentów, publikowane w przeddzień semestru letniego i zimowego. Dokumenty te wywieziono z Królewca w obawie przed bombardowaniami miasta, a po wojnie poprzez składnicę w Morągu i po wstępnej segregacji trafiły do Olsztyna, Torunia i Warszawy. Znaczna ich część jest przechowywana w Archiwum Państwowym w Olsztynie.

            Profesor filozof Immanuel Kant jest znany na wszystkich uniwersytetach świata, każdy kto bliżej zapoznaje się z jego biografią dowiaduje się też o dawnym Groß Arnsdorf, a obecnym Jarnołtowie w Polsce. Służy to jednocześnie promocji i umacnianiu dumy Jarnołtowa i jego mieszkańców.

Warszawa, lipiec 2023 r.  Zbigniew Jerzy Woś  

zbigwos[at]gmail[dot]com 

Bibliografia

1. Berliner Revue, tom 12, e-book, https://books.google.de/books?id=-DA8AQAAIAAJ&pg=PA380#v=onepage&q&f=false, z dnia 22 maja 2023 r.
2. Glogan, Opis historii wsi Jarnołtowo i tamtejszego kościoła, Urząd Konserwatora Zabytków Sztuki i Historii Prowincji Prus Wschodnich, zespół 367, sygnatura 42/367/7, Archiwum Państwowe w Olsztynie.
3. Ernst Heinrich Kneschke, Neues allgemeines deutsches Adels-Lexicon, tom 3, Lipsk 1861.
4. Eduard Lange, Die soldaten Friedrich’s des Grossen, Lipsk 1853.
5. Jerzy Sikorski, Janusz Jasiński, Mikołaj Kopernik i Immanuel Kant. Dwie najwybitniejsze postacie na ziemiach niegdyś pruskich, Olsztyn 2014, ISBN 978-83-64736-19-3.
6. Tadeusz Korowaj, Dziedzictwo kulturowe powiatu kętrzyńskiego. Pałace i dwory, Kętrzyn 2020, ISBN 978-83-954839-5-0.
7. Mapa – wyrys geodezyjny z roku 1922-23, Kreis Mohrungen, Gemarkung Groβ Arnsdorf (pol. powiat Morąg, obręb Jarnołtowo). Nr 55-13, arkusz nr 5 (5.22.7). Wydział Geodezji i Kartografii Starostwa Powiatowego w Ostródzie – Zamiejscowy Oddział Morąg.
8. Johannes Baptista Rietstap, Armorial général : précédé d’un dictionnaire des Termes du blason, Gouda 1884-1887.
9. Arthur Semrau, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 42, Toruń 1934. 
10. Lech Słodownik, Wsie pasłęckie i elbląskie, Elbląg 2021, ISBN 978-83-960601-0-5.
11. Rolf Straubel, Biographisches Handbuch der preuβischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740 – 1806/15, tom 1, Monachium 2009, ISBN 978-3-598-23229-9.
12. Seweryn Szeczpański, Płyty grobowe z kościoła p.w. Chrystusa Króla w Jarnołtowie (sprawozdanie z badań przeprowadzonych dnia 26.05.2007 r.), w: Zapiski Zalewski nr 13/2007.
13. University of Manchester, Materiały do nauki wykładów Kanta, https://users-manchester-edu.translate.goog/facstaff/ssnaragon/kant/students/studentHofmeister.htm?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=sc, z dnia 21 maja 2023.
14. Ernst Vogelsang, Daten zu Stadt und Kreis Mohrungen, https://docplayer.org/36023111-Daten-zu-stadt-und-kreis-mohrungen-zusammengestellt-von-dr-ernst-vogelsang.html, z dnia 18 maja 2023 r.
15. Karl Vorländer, Immanuel Kant – Der Mann und das Werk, Münster 1924, https://www.textlog.de/vorlaender-kant.html, z dnia 21 maja 2023 r. 
16. Zbigniew Jerzy Woś, Kalendarium Jarnołtowa, 2023, http://jarnoltowo.pl/kalendarium-jarnoltowa/, z dnia 22 maja 2023 r.
17. Zbigniew Jerzy Woś, Kościół Chrystusa Króla widziany wewnątrz, 2012, http://jarnoltowo.pl/kosciol-wewnatrz/, z dnia 21 maja 2023 r.