Około roku 1308 komtur dzierzgońskiego Zyghard von Schwarzburg (Sigehardus de Swarczburg) wydał akt lokacji wsi Arnoldisdorf. Niestety próby odnalezienia tego aktu zakończyły się niepowodzeniem, najprawdopodobniej zaginął on bezpowrotnie. Istnieje natomiast, spisany po łacinie, akt potwierdzający tą lokację wydany przez komtura Lutra von Braunschweiga (Luderus Brunswig) w dniu 18 stycznia lub 2 lutego 1317 r. Ta alternatywa w datacji wydania dokumentu wynika z faktu, iż w jego zakończeniu zapisano „(…) Datum anno domini MCCC decimo septimo, quinto decimo kalendas februarii in purificacione s. virginis Marie (…) ”, co wolno przetłumaczyć „sporządzono roku pańskiego 1317 w piętnaste kalendy lutego w dzień oczyszczenia Najświętszej Marii Panny [Ofiarowania Pańskiego]”. I tu powstał problem bo 15 kalendy lutego w 1317 r. wypadały właśnie 18 stycznia, lecz święto oczyszczenia NMP – 40 dni po narodzeniu Pańskim wypadało 2 lutego. 2 lutego w owym czasie według kalendarza rzymskiego to nie 15 kalendy, a IV nony lutego. Ta sprzeczność powoduje, że we wszystkich późniejszych publikacjach datę wydania tego dokumentu podaje się alternatywnie 18 stycznia lub 2 lutego roku 1317.

Arnoldisdorf ulokowane zostało na terenie należącym do dawnej Gerii w Pomezanii, a współcześnie obejmującym obszar dzisiejszego Jarnołtowa i Jarnołtówka i funkcjonowało początkowo jako jedna wieś o powierzchni ok. 1350 hektarów. Wynika to z aktu z 1317 r. gdzie zapisano “(…) frater Sighardus de Swarczburg quondam noster predecessor exposuit honesto viro Henrico villam Arnoldisdorf nunccupatam cum septuaginta quinque mansis iure Colmensi collocandam (…)” co wolno przetłumaczyć “nasz poprzednik brat Zyghard von Schwarzburg kiedyś (dawniej) nadał uczciwemu, wiernemu nam Henrykowi wieś Arnoldisdorf z obszarem siedemdziesieciu pieciu łanów na podstawie prawa chełmińskiego do zasiedlenia” (łac. 1 mansos = pol. 1 łan = niem. 1 Hufe; 1 łan = 30 morg ≈ 17,955 hektara. Stąd 75 mansis / łanów daje nam ok. 1350 hektarów).

W akcie potwierdzenia lokacji nie ma też wzmianki o folwarku (villam fructuaria) jest mowa tylko o wsi (villam) co umacnia tezę, że wskazany obszar 75 łanów obejmował wieś Arnoldisdorf, a folwark jeszcze nie istniał. Według danych z 2008 r. dzisiejsze Jarnołtowo zajmuje powierzchnię 1050 hektarów, czyli znacznie mniej niż dawne Arnoldisdorf. Mniej gdyż wydzielono z niego tereny dzisiejszego Jarnołtówka.

W dzień świętej Elżbiety 19 listopada 1334 r. komtur dzierzgoński Gunther von Schwarzburg powiększył obszar wsi zapisując jej dodatkowo trzy łany (nazywane też później włókami). Natomiast 10 lutego 1363 r. komtur dzierzgoński Werner von Rumdorf zapisał kolejne 3,5 łana, w tym 2 łany na terenie pomiędzy Saalfeld (Zalewem), a Arnoldisdorf (Jarnołtowem).

W Królewcu, we wtorek 1 grudnia 1530 roku książę Albrecht nadał wieś Arnsdorf z 80 łanami braciom Jakubowi von Dieben i Jerzemu von Dieben (późniejsza pisownia Diebes) jako majątek rycerski za wierną ich służbę i służbę ich przodków. Jak widzimy nazwa wsi w XVI wieku uległa zmianie ale jej obszar pozostał nie zmniejszony, co wskazuje, iż w owym czasie jeszcze nie wydzielono z niego terenów dzisiejszego Jarnołtówka. Zmiana nazwy wsi zbiegła się w czasie z reformą wynikającą z podziału ziem państwa zakonnego na Prusy Królewskie (włączone do Polski) i Prusy Zakonne przekształcone później w Prusy Książęce i likwidacją komturstw (ówczesne Jarnołtowo znalazło się w Prusach Książęcych ale pobliski Dzierzgoń włączono do polskich Prus Królewskich).

Przyjąć należy, iż utworzony folwark z powstałą na nim zabudową mieszkalną zaczęto nazywać formalnie Klein Arnsdorf zaledwie nieznacznie wcześniej lub nawet równolegle ze zmianą nazwy wsi Arnsdorf na Groβ Arnsdorf. Wydaje się, że proces przyjęcia tej nazwy nie był nagły, a od utworzenia folwarku do przyjęcia oficjalnych nazw Klein i Groβ Arnsdorf upłynęło wiele lat. Początkowo, dla odróżnienia folwarku od reszty wsi, nieformalnie, obiegowo do jej nazwy dodawano Klein (mały), a zalegalizowano to administracyjnie nieco później.

Informacje o istnieniu folwarków w dobrach należących do właścicieli ówczesnego Arnsdorf pojawiają się po raz pierwszy dopiero w dokumentach z roku 1668, kiedy to od Jarnołtowa odłączono Budwity, które wraz z przynależnymi folwarkami przejęte przez Radę Szwedzką zostały przekazane rodzinie von Rappen. Jednak właściciel jarnołtowskiego majątku nadal tytułował się jeszcze wówczas jako „Erbherr auf Arnsdorf” (dziedzic Jarnołtowa), a nie Groβ Arnsdorf. Obok literatury dokumentuje to także inskrypcja na płycie nagrobnej z 1703 roku w jarnołtowskim kościele. Także na mapie z 1781 roku (patrz fot. nr 1) sporządzonej przez Antonio Zatta widnieje dalej nazwa wsi jako Arnsdorf, a nie Groβ Arnsdorf.

Można zatem wnioskować, iż na terenie dzisiejszego Jarnołtówka powstał wówczas folwark ale nie był on odrębną wsią, a jedynie kolonią czyli Klein Arnsdorf (Jarnołtówko) jako odrębna wieś jeszcze nie istniała.

Chociaż wydana w 1796 roku mapa (patrz fot. nr 2) pokazuje istnienie już obu wymienianych wyżej miejscowości to w innych oficjalnych dokumentach urzędowych nazwa Groβ Arnsdorf w tym czasie jeszcze nie występuje. Zachowane w olsztyńskim archiwum sprawozdania finansowe proboszcza parafii z wydatków na rzecz szkół w latach 1828-1831 (Schul-Casen Rechnung der Arnsdorffschen Kirche) sporządzane są w Arnsdorf i opisują Arnsdorf, a nie Groβ Arnsdorf (patrz fot. nr 3). Dopiero sprawozdania dotyczące okresu 1848-1865 opisano jako sporządzone w Groβ Arnsdorf (patrz fot. nr 4).

Klein Arnsdorf w 1858 roku składało się z 7 zabudowań gospodarczych (w tym kilku wielorodzinnych) i zamieszkiwało je 95 mieszkańców, natomiast 12 stycznia 1910 r. odnotowano tam 109 mieszkańców, a w Groβ Arnsdorf wraz z dworem – 280.

Zatem wolno przyjąć, iż powstały (na części gruntów należących do Arnsdorf) najpierw folwark, kolonia wsi, a później wieś Klein Arnsdorf swoją nazwę jako wieś oficjalnie otrzymała dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. W tym samym czasie przekształcono Arnsdorf w Groβ Arnsdorf.

Do roku 1800 folwark nazywany Klein Arnsdorf zamieszkiwali chłopi pańszczyźniani pracujący głównie na rzecz pana. Po zmianie stosunków pańszczyźniano-chłopskich obszar dzisiejszego Jarnołtówka podzielił się na część północną zajętą przez działki chłopskie i część południową (pomiędzy Klein Arnsdorf, a dzisiejszymi Fiugajkami) wykorzystywaną przez właściciela wsi. W roku 1848 Carl Krogoll z Klein Arnsdorf, w części północnej, na wzgórzu, w sąsiedztwie dzisiejszej posesji nr 7, wybudował drewniany młyn wiatrak typu koźlak (osadzona na jednym grubym pionowym palu zwanym sztembrem, sadowionym i mocowanym w tzw. koźle, konstrukcja wiatraka umożliwiała jego obracanie do kierunku wiatru). Była to w owym czasie konstrukcja najprostsza, dosyć uboga i mało nowoczesna – powszechnie budowano już wówczas wiatraki typu holender (z osadzoną na fundamentach nieruchomą konstrukcją ścian, często murowanych, z ruchomą – obracaną do kierunku wiatru jedynie czaszą dachu). Jego istnienie, obok zapisów historycznych i przekazów ustnych, dokumentuje wydana w 1930 r. mapa ze stanem na 1911 r. (patrz fot. nr 5 – młyn oznaczono trójkątem ze znakiem x nad nim i opisem w nawiasie literą M).

W dniu 4 marca 1841 roku na wniosek ówczesnego właściciela, hrabiego Augusta Fryderyka von Hülsena, folwarkowi usytuowanemu w południowej części ziem Klein Arnsdorf nadano urzędową oficjalną nazwę Hülsenhof. Istnienie Hülsenhof dokumentuje mapa ze stanem na 1911 r. (patrz fot. nr 5).

W 1851 roku, poprzez małżeństwo córki dotychczasowego właściciela, Klein Arnsdorf wraz z jarnołtowskim majątkiem przeszło w ręce barona Fryderyka von Printz. Z analizy dostępnych informacji wynika, że nowy właściciel do zarządzania folwarkiem Hülsenhof zatrudnił Juliusza Knillera. Z uwagi na fakt, iż dane i dokumenty dotyczące mieszkańców ówczesnego Klein Arnsdorf należą do rzadkości, rodzinie Knillera poświęcono nieco więcej uwagi. Juliusz Kniller urodził się w lipcu 1830 roku, zdobył ponad przeciętne jak na mieszkańca wsi wykształcenie. Walczył w armii pruskiej na froncie wojny francusko-niemieckiej 1870-71 roku (armaty z tej wojny stoją do dziś przed morąskim ratuszem). Jego rodzina zamieszkała w USA zachowała do dziś wydane przed 1870 r. książki, które czytał i z którymi nie rozstawał się. Pamiętać przy tym należy, iż gromadzenie księgozbiorów w owym czasie przez mieszkańców małej wsi nie było sprawą powszechną, pruska wieś dopiero co wychodziła z pańszczyzny, posiadanie książek zaświadczało o statusie społecznym. Juliusz Kniller był żonaty trzy razy. Jego pierwszą żoną była Joanna Kuehn z którą miał, urodzonego 17 marca 1859 r., syna Rudolfa. Jego drugą żoną była Dorota Reisberg z którą miał, urodzonego w kwietniu 1872 r., syna Augusta i urodzoną 23 października 1873 r. córkę Emilię. Trzecią żoną Juliusza była wdowa o imieniu Charlotte z którą miał, urodzonego 19 listopada 1883 r., syna Fryderyka Juliusza dwojga imion. Druga połowa XIX wieku była trudnym okresem gospodarczym, zwłaszcza dla mieszkańców wsi, gdzie uprawa roli przynosiła bardzo skromny dochód, stąd obserwujemy w tym czasie wzmożoną emigrację, głownie emigrację do Ameryki. Emigracja dotknęła także mieszkańców Klein Arnsdorf, w tym rodzinę Knillerów. W 1880 roku jako pierwszy z rodziny opuścił Klein Arnsdorf i wyemigrował do Ameryki syn Juliusza – Rudolf. 20 maja 1888 r. na statku “Amerika” (pływający pod niemiecką banderą na trasie Hamburg – Nowy Jork niewielki liniowiec, zabierający na pokład 897 pasażerów, w trzeciej klasie tylko 223) do Nowego Jorku przybył Juliusz wraz z dziećmi Augustem, Emilią i Fryderykiem oraz żoną Charlottą i jej córką z pierwszego małżeństwa, urodzoną w 1872 r. w Jarnołtowie, Konstancją Plovich. Z podróży tej zachował się do dziś dokument tożsamości Emilii, którym był wystawiony 24 kwietnia 1888 r. w Jarnołtowie jej akt urodzenia (metryka urodzenia i chrztu) – patrz fot. nr 6. Dodać należy, iż Emilia przed wyjazdem, mieszkając w Klein Arnsdorf, chodziła do szkoły w Gross Arnsdorf w której nauczał wówczas Carl Hermann Birth. Rodzina Knillerów osiedliła się w Chicago, w stanie Illinois. Juliusz zmarł 27 sierpnia 1907 r., a Emilia, której akt urodzenia pokazano na fot. nr 6, 3 lipca 1925 r., ich potomkowie i spadkobiercy żyją i mieszkają do dziś w USA. Przywoływany wyżej dokument ma dziś wartość historyczną i jest nie tylko dowodem urodzenia się w podawanym czasie i miejscu Emilii Kniller z wskazaniem jej rodziców ale jest także dokumentem wnoszącym informacje o naszym Klein Arnsdorf. A mianowicie, dokumentuje, że urzędowym językiem w owym czasie był tam język niemiecki, że Klein Arnsdorf istniało jako odrębna miejscowość i należała do parafii Groβ Arnsdorf powiat Morąg, że ewangelicka parafia spełniała także funkcję urzędu stanu cywilnego, że w owym czasie wykorzystywano już druki do wydawania dokumentów urzędowych, że obowiązki proboszcza w owym czasie pełnił pastor Kustler, że emigracja do Ameryki nie ominęła także mieszkańców dawnego Jarnołtówka, itd.

W sierpniu 1869 r. w Groβ Arnsdorf powstał szpital hospicjum (niem. Siechen Krankenhaus). Jego wybudowany z czerwonej cegły budynek, w zmienionej bo obłożonej piaskowo wapiennym tynkiem elewacji przetrwał do dziś. Hospicjum służyło mieszkańcom jarnołtowskiej i okolicznych parafii, służyło także mieszkańcom ówczesnego Jarnołtówka. Dla przykładu: w 1874 r. przebywało w nim 20 podopiecznych z 11 okolicznych parafii, w tym 4 z parafii Groβ Arnsdorf. Natomiast w kwietniu 1875 roku – 18, w tym 4 mężczyzn i 14 kobiet. Wszyscy byli w podeszłym wieku, całkowicie niezdolni do pracy i wymagający ciągłej opieki.

Wkrótce po wyjeździe Juliusza Knillera z Klein Arnsdorf ówczesny właściciel sprzedał majątek Groβ Arnsdorf wraz z folwarkiem przybyłemu z Westfalii baronowi von Spiegel-Borgenbrechowi. Nowy właściciel nie wniósł wiele do historii dzisiejszego Jarnołtówka, po dwudziestu ośmiu latach gospodarowania doprowadził majątek do bankructwa. W 1918 roku majątek ziemski Jarnołtowo (z częścią folwarku), z obszarem 1229 hektarów, zakupiło Wschodnio-Pruskie Towarzystwo Ziemskie i dokonało jego parcelacji na mniejsze gospodarstwa rolne, natomiast część Klein Arnsdorf obejmującą folwark Hülsenhof zakupił urodzony 1 stycznia 1882 r. w Auglitten powiat Bartenstein (Auglitten – dziś ros. Прогресс w obwodzie kaliningradzkim; Bartenstein – dziś Bartoszyce) Dr. Wilhelm Matz.

Matz mieszkał i gospodarował w Klein Arnsdorf do końca stycznia 1945 r. W lutym 1945 r. Landwirt (pol. rolnik) – jak się sam tytułował, Wilhelm Matz wraz z żoną Käthe Matz z d. Schultze oraz córką Eleonorą Roth z d. Matz i jej trójką dzieci, a także gosposią panną Salinga został zatrzymany przez wojsko rosyjskie i w maju wywieziony w głąb Rosji. Z jego majątku do dziś zachował się dom mieszkalny – patrz fot. nr 7 oraz jeden z budynków gospodarczych – patrz fot. nr 8.

Od lutego do maja 1945 r. Klein Arnsdorf podlegało władzy rosyjskiej komendantury wojskowej, od czerwca miejscowość przeszła pod jurysdykcję polską. Zgodnie z postanowieniami przyjętymi podczas konferencji w Poczdamie mieszkańców Klein Arnsdorf deportowano do Niemiec, ostatni wyjazd nastąpił 3 grudnia 1945 roku.

Opuszczone gospodarstwa władze zasiedliły, legitymującymi się polskimi korzeniami, przybyłymi osadnikami. Kilku z nich przyjechało tu ze wsi leżących w okolicach Stoczka w powiecie węgrowskim województwa mazowieckiego. W księgach akt parafii w Stoczku Węgrowskim bez trudu odnajdujemy znane nam z Jarnołtówka nazwiska: Gręda, Grodkowski, Mielcarz, Rospara, Rudnicki, Wysocki. Rozpoczął się nowy rozdział w historii dzisiejszego Jarnołtówka, historii którą poczęli zapisywać nowi gospodarze. Pierwszymi z nich byli – zamieszkali w posesjach położonych kolejno od Jarnołtowa w kierunku Budwit: Mielcarz Stanisław; Borysewicz Zenon; Borysewicz Edmund; Niezdropa Michał, a nieco później Niezdropa Władysław; Lewczuk, a nieco później Skop Andrzej; Kołcun Mikołaj; Sieroic Stefan; Król Jan; Rudnicki Tadeusz; Stryjek Wacław, a nieco później jego syn Stryjek Władysław; Lewko, a nieco później Rutkowski Tadeusz; Rospara Wincenty, a nieco później jego syn Rospara Józef; Gadomski, a nieco później Wolicki Stanisław; Gręda Tomasz, a nieco później jego syn Gręda Czesław i szwagier Czesława Grodkowski Stanisław. Dziś ich gospodarstwa przejęli i prowadzą spadkobiercy lub zakupiły nowe osoby. Zaznaczyć tu należy, iż obok budynków przywoływanych wyżej posesji, w owym czasie, w Jarnołtówku funkcjonował jeszcze drewniany wiatrak młyn, o którym była mowa wyżej oraz istniały zabudowania usytuowane naprzeciwko dzisiejszej posesji nr 11 (po drugiej stronie drogi w kierunku Budwit). Około roku 1930 wieś została zelektryfikowana, od tego czasu młyn zrezygnował z wykorzystywania siły wiatru i napędzany był silnikiem elektrycznym. W 1945 r. Rosjanie uruchomili młyn instalując w nim silnik spalinowy. Po usprawnieniu sieci elektroenergetycznej (zniszczonej działaniami wojennymi) w młynie zastosowano ponownie silnik elektryczny instalując go obok budynku wiatraka. Młyn wykorzystywano głównie do mielenia zboża na paszę dla zwierząt, obsługiwało go dwóch młynarzy dojeżdżających z Morąga i kwaterujących gościnnie u pobliskiego gospodarza – Wincentego Rospary. W połowie lat 50 ubiegłego wieku stał się bezużyteczny, jego drewniana konstrukcja posłużyła za opał głównie właścicielowi gruntu na którym był wybudowany (był nim Stryjek Władysław). Jako, że wiatrak nie miał formalnie właściciela z rozbiórkowego drewna korzystali też okoliczni sąsiedzi. Jeszcze kilka lat temu na obrzeżach pobliskiej łąki leżały dwa kamienie młyńskie – będące sercem naszego wiatraka, granitowy i z piaskowca, ale i one niedawno zniknęły z krajobrazu Jarnołtówka. Dziś po wiatraku pozostały jedynie wspomnienia i ginące z każdym dniem niewielkie ślady w terenie zaświadczające o jego istnieniu.

Mocą ministerialnego rozporządzenia z dniem 1 lipca 1947 roku Klein Arnsdorf i Groβ Arnsdorf przyjęły jedną nazwę Jarnołtowo. Część Jarnołtowa tworząca dawne Klein Arnsdorf początkowo nazywana była nieformalnie Małym Jarnołtowem, chociaż była częścią wsi Jarnołtowo z wspólna jednolitą numeracją posesji. Zaświadczają o tym, widoczne na niektórych budynkach do dziś, dawne numery nieruchomości. Np. na posesji o dzisiejszym numerze 4 widoczny jest dawny numer 81 (patrz fot. nr 9).

W końcu XX wieku historyczne Klein Arnsdorf otrzymało nazwę Jarnołtówko i oddzielną od Jarnołtowa własną numerację posesji od 1 do 11. Jednak Jarnołtówko formalnie nie jest odrębną wsią, a jedynie częścią wsi Jarnołtowo. Regulację taką wprowadza Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (patrz fot. nr 10). Także jeżeli chodzi o sołectwo to Jarnołtówko wchodzi w skład sołectwa Jarnołtowo, będącego jednym z 21 sołectw gminy Małdyty. Dokumentuje to uchwała nr V/26/2011 Rady Gminy Małdyty z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie podziału gminy na sołectwa, ogłoszona w dzienniku urzędowym województwa warmińsko-mazurskiego z 2011 r. pod pozycją 58.

Dziękuję Pani Annie Schuman Gegan za udostępnienie materiałów dotyczących zamieszkałej w dawnym Klein Arnsdorf jej rodziny Kniller oraz Panu Leszkowi Mellerowi za tłumaczenie fragmentów bibliografii z języka niemieckiego.

Warszawa, styczeń 2015 r.

Zbigniew Jerzy Woś
zbigwos@gmail.com

ZAŁĄCZNIKI