Prawie przez całą drugą wojnę światową Jarnołtowo nie było nękane bezpośrednimi działaniami wojennymi. Dopiero zimowa ofensywa Armii Czerwonej w 1945 roku spowodowała, że zarówno sama wieś jak i jej okolice znalazły się bezpośrednio w zasięgu zawieruchy wojennej.
13 stycznia 1945 roku 2. Front Białoruski, pod dowództwem marszałka Konstantego Ksawerowicza [Konstantinowicza] Rokossowskiego (w składzie: 3., 48., 49., 50., 65., 70. Armii, 2. Armii Uderzeniowej, 5. Armii Pancernej Gwardii i 4. Armii Lotniczej) wraz z 3. Frontem Białoruskim, pod dowództwem gen. armii Iwana Daniłowicza Czernichowskiego (później marszałka Aleksandra Michajłowicza Wasilewskiego), rozpoczął operację wschodnio-pruską przeciw niemieckiej Grupie Armii Środek (niem. Heeresgruppe Mitte), (od 26 stycznia Grupa Armii “Nord”) dowodzonej przez generała Georga-Hansa Reinhardta. Trzon tej grupy stanowiły 4. Armia, 3. Armia Pancerna, 2. Armia oraz korpus pancerny “Gross Deutschland”.
Jarnołtowo znalazło się wówczas w pasie bezpośrednich działań 5. Armii Pancernej Gwardii dowodzonej przez gen. płk. wojsk panc. Wasilija Timofiejewicza Wolskiego i 2. Armii Uderzeniowej dowodzonej przez generała pułkownika Iwana I. Fiediuninskiego.
W dniu 22 stycznia 5. Armia Pancerna osiągnęła rubież Zalewo – Morąg wysuwając się przy tym około 50 km przed zasadnicze ugrupowania bojowe 2. Frontu Białoruskiego. Prawe skrzydło ugrupowania tej armii tworzył 10. Korpus Pancerny (zajmujący rejon Morąga), środek 47. Samodzielna Brygada Zmechanizowana (zajmująca rejon Małdyt) zaś lewe 29. Znamieński Korpus Pancerny (zajmujący rejon Zalewa).
Radzieckie Biuro Informacyjne, nadając radiowe komunikaty Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa Radzieckich Sił Zbrojnych z frontów walk, wymieniło, iż 5. Armia Pancerna weszła między innymi do następujących miejscowości:
– 23 stycznia 1945 roku: Dobrocin, Morąg, Zalewo;
– 24 stycznia 1945 roku: Barty, Małdyty, Jarnołtowo, Wielki Dwór, Zajezierze.
Informacje na temat działań wojennych w rejonie Jarnołtowa są bardzo skąpe. O ich przebiegu możemy natomiast wnioskować na podstawie działań w rejonie pobliskiego Zalewa i Małdyt.
Z rosyjskich map dotyczących marszu Wschodnio-Pruskiej ofensywy w styczniu/kwietniu 1945 r. możemy odczytać iż jednostki pancerne z rejonu Iławy (29. Korpus Pancerny) obeszły prawą stroną Jez. Jeziorak, przeszły w rejonie Zalewa i skierowały się prosto na północ do Elbląga. Natomiast jednostki pancerne z rejonu Ostródy (10. Korpus Pancerny Gwardii) skierowały się na Miłakowo i Morąg, a następnie walczyły z niemiecką kontrofensywą koło Pasłęka i przeszły do Elbląga. W rejonie Małdyt walczyły jednostki 47. Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej. O tym, że w Małdytach toczyły się walki zaświadcza fakt pochowania na wydzielonym cmentarzu przy ul. Dąbrowskiego w Morągu 56 czerwonoarmistów poległych w rejonie Małdyt oraz doszczętnie zniszczone wówczas budynki dworu (pozostała jedynie mała część oficyny i brama wjazdowa – dzisiejszy zajazd Kłobuk).
Co do Olsztyna to zdobywały go jednostki (3. Korpus Kawalerii Gwardii generała Nikołaja Oślikowskiego) nacierające z kierunku Nidzicy.
Aby uszczegółowić zapis dotyczący operacji w rejonie Jarnołtowa dodać należy, że w dniu 22 stycznia 1945 r. ok. godz. 16 w rejon Zalewa podjechały czołgi 3 batalionu czołgów kapitana Gienadija Lwowicza Diaczenki z 31. Brygady Pancernej. Nocą dojechały pozostałe jednostki 29. Znamieńskiego Korpusu Pancernego gen. mjr. wojsk panc. Ksenofonta Michaiłowicza Małachowa (składał się on [korpus] z: 25. Brygady Pancernej płk Iwana Stanisławskiego, 31. Brygady Pancernej ppłk. Aleksandra Pokołowa, 32. Brygady Pancernej ppłk. Siemiona Kolesnikowa, 53. Brygady Strzelców Zmotoryzowanych ppłk. D. Dołganowa, 1446 pułku artylerii samobieżnej, 1223 pułku lekkiej artylerii pancernej, 75 samodzielnego batalionu motocyklowego). Praktycznie z zaskoczenia do nie bronionego Zalewa jako pierwsze wjechały czołgi batalion mjr Tuza (31. BPanc.) wraz z zmotoryzowaną kompanią piechoty por. D. W. Zimierowa. Wojskom pancernym w Zalewie towarzyszyły podpodziały piechoty 2. Armii Uderzeniowej.
Analiza działania i ruchu Armii Czerwonej pozwala przyjąć, iż do Jarnołtowa 24 stycznia 1945 roku wkroczyły pododdziały z jednostki, która dzień wcześniej opanowała Zalewo. Wolno przyjąć, iż do Jarnołtowa wkroczyły pododdziały 29. Korpusu Pancernego, a w szczególności jego 32. Brygady Pancernej ppłk. Siemiona Kolesnikowa i w mniejszym stopniu 53. Brygady Strzelców Zmotoryzowanych ppłk. D. Dołganowa, bowiem będące w Zalewie pododdziały 2. Armii Uderzeniowej skierowały się bardziej na północ i 24 stycznia wchodziły do Przezmarku i Starego Dzierzgonia, a jednostki 31. Brygady Pancernej ppłk. Aleksandra Pokołowa z Zalewa na Elbląg skierowały się drogą przez Myślice, Rychliki. Jednostki zdobywające Jarnołtowo mogły podążać w kierunku Elbląga drogą przez Wielki Dwór, Połowite, Lepno, Buczyniec.
Postawiony wniosek wypływa także z zapisu Tomasza Stężały w książce „Elbing 1945. Tom I – Odnalezione wspomnienia, wydanej przez Instytut wydawniczy ERICA w 2010 r. Gdzie czytamy „Jutro rano brygada Pokołowa ruszy [z Zalewa] na północ, a Kolesnikow będzie szedł nieco od wschodu i w odpowiednim momencie skręci na Elbing atakując go od północnego wschodu. Dwie pozostałe brygady korpusu ruszą za nimi i jak najszybciej wesprą natarcie”. Skoro brygada Pokołowa wyruszyła z Zalewa przez Myślice, Rychliki to brygada Kolesnikowa, mająca iść nieco na wschód od niej, musiała poruszać się przez Jarnołtowo, Wielki Dwór, Lepno (trasą przemarszu w samym Jarnołtowie mogą wskazywać opisane niżej zniszczenia budynków, wówczas usytuowanych przy drodze).
Mało prawdopodobnym jest aby do Jarnołtowa jako pierwsze wkroczyły jednostki 47. Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej z rejonu Małdyt bowiem prowadzona taktyka podczas całej operacji wskazuje, że jako pierwsze wkraczały zazwyczaj jednostki pancerne, które rozpoznawały i torowały drogę. Dzięki takiej taktyce Armia Czerwona, mimo bardzo trudnych warunkach terenowych i pogodowych (bardzo ostra zima), błyskawicznymi rajdami pancernymi zdobywała kolejne miejscowości (Ciechanów, Mława, Działdowo, Iława, Ostróda) i po tygodniu walk (22 stycznia) znalazła się już w okolicach Zalewa i Małdyt. W ciągu 7 dni zdołała pokonać 200 kilometrów.
Za jednostkami pierwszego rzutu, w tym wypadku jednostkami pancernymi, podążały jednostki piechoty i nie można zaprzeczyć, iż po 24 stycznia w Jarnołtowie stacjonował jakiś pododdział tych wojsk (co nie wyklucza wniosku, iż zajęcia Jarnołtowa dokonały wymienione wyżej jednostki pancerne, a po jego zajęciu poszły dalej – zależało im bowiem na jak najszybszym dojściu do Zalewu Wiślanego).
Wojska niemieckie w Jarnołtowie nie stacjonowały, stąd walki we wsi miejsca nie miały. Mimo tego czerwonoarmiści spalili: zabudowania gospodarstwa położonego naprzeciwko plebanii – dzisiejszy numer nieruchomości 20 (budynek mieszkalny odbudowano w nowej architekturze); budynek mieszkalny w gospodarstwie położonym przy drodze do Wielkiego Dworu – dzisiejszy numer nieruchomości 51 (zniszczonego budynku nigdy nie odbudowano); częściowo spalili budynek szkoły usytuowany w centrum wsi – dzisiejszy numer nieruchomości 57 (budynek naprawiono ale w innej architekturze piętra i dachu); budynek mieszkalny w gospodarstwie położonym przy drodze na pograniczu Jarnołtowa i Wielkiego Dworu (zniszczonego budynku nigdy nie odbudowano) – gospodarstwo dziś nie istnieje.
Od 24 stycznia do czerwca 1945 roku władzą na terenach Jarnołtowa sprawowały Radzieckie Komendantury Wojenne. W efekcie ich działań już 6 lutego wywieziono do obozów zdolnych do pracy Niemców – rdzennych mieszkańców Jarnołtowa. Resztę ludności deklarującej niemieckość wywieziono do Niemiec 3 grudnia 1945 r. Na ich miejsce przybyli najpierw osadnicy głównie z Pomorza i Mazowsza oraz nieco później przesiedleni mieszkańcy Rzeszowszczyzny.
Z przedwojennych mieszkańców Jarnołtowa we wsi do dziś nie pozostał żaden, jednym z ostatnich, który wyjechał z rodziną do Niemiec w maju 1958 roku był Jakub Kaliński.
Można powiedzieć, iż wkroczenie 24 stycznia 1945 r. Armii Czerwonej do Jarnołtowa zapoczątkowało tu, praktycznie dla tej małej wsi, wypełnianie postanowień jałtańskich i woli wielkich mocarstw oraz otworzyło nowy rozdział w historii tych ziem. To właśnie w dawnym pałacu Potockich w Liwadii leżącej obok Jałty na Krymie podjęto decyzje m.in. o przyszłych granicach w Europie i przesiedleniu Niemców z Polski.
Warszawa, styczeń 2012 r.
Zbigniew Jerzy Woś
zbigwos@gmail.com