Jarnołtowo z dwoma folwarkami położone na Wyżynie Iławskiej w Prusach Wschodnich wchodziło wcześniej w część majątku klasztornego w Budwitach. Murgrabia Albrecht zlikwidował klasztor w Budwitach, mimo, że jeszcze był on w posiadaniu klasztornego kościoła znajdującego się na własnych fundamentach, i przekazał majątek w 1442 roku rodzinie von Diebes:
– Budwity z 5 folwarkami,
– Jarnołtowo z 3 folwarkami,
– Tarpno z 2 folwarkami,
– Girgajny z 1 folwarkiem, o łącznej powierzchni 17 000 mórg, o czym dokumentuje oryginalna metryka nadania własności, z zawieszoną na niej woskową, wielką pieczęcią państwową.
W 1742 roku wygasło nazwisko rodowe von Diebes z ostatnim potomkiem: Esther von Diebes, którą wydano za Karola Friedricha von Hülsena – wnuczka sławnego z wojny siedmioletniej generała. Otrzymał on majątki: Jarnołtowo, Girgajny i Tarpno o powierzchni 10 000 mórg, a majątek w Budwitach został sprzedany. W 1747 roku doszło do podziału majątku poprzez sprzedaż majątków Tarpno i Girgajny dla kuzyna wspomnianego już von Hülsena, i tak zostało Jarnołtowo z folwarkami w rękach rodziny von Hülsen, jako jedynej rodziny i opiekunów majątku o ostatecznej powierzchni 5 700 mórg. Syn Georg Friedrich von Hülsen ożenił się z hrabianką Caroliną Kanitz-Podangen, zawiesił poddaństwo i za to został w 1800 roku włączony do dziedzicznego stanu hrabiowskiego.
Tenże Georg Friedrich miał 5-cioro dzieci, w tym trzech synów, którzy poumierali nie pozostawiając dziedziców w męskiej linii, a ostatni z tych synów, August Friedrich von Hülsen, generał i major oraz wcześniejszy komendant Gdańska, wydał swoją jedyną córkę Elisabeth w 1851 roku za pierwszego podporucznika Fritza Freiherr von Printz z rodu Carow, przez co majątki przeszły po śmierci hrabiego von Hülsena, przez odziedziczenie, pod nazwisko von Printz.
Pomimo tego, że nazwiska właścicieli dwa razy zmieniały się, jest faktem, że przez 4 wieki własność była w dziedzicznym posiadaniu tej samej rodziny po linii żeńskiej.
Jarnołtowo ze swoim pięknym lasem, z jego obszernymi i licznymi łąkami, i z jego starym interesującym kościołem, wywiera bardzo przyjemne wrażenie, mimo, że wszystko podupadło z powodu wcześniejszego długoletniego złego gospodarowania i spustoszenia spowodowanego wojnami (1812-1814), i potrzebuje jeszcze wielu lat na odbudowę.
Zbudowany pałac w 1770 roku przez Georga Friedricha von Hülsena, królewskiego majora i dyrektora prowincji, znajduje się na terenie parku. Znajdujące się w pobliżu budynki gospodarcze, masywnej zabudowy, pochodzą już od obecnego właściciela.
W pobliżu miejscowości znajduje się, w amerykańskim stylu zbudowany tzw. Kanał Wyżynny (Kanał Elbląski), z jego licznymi pochylniami i śluzami. 

Polemika do artykułu „Kim byli właściciele Jarnołtowa?”Analiza treści zamieszczonego wyżej przekładu z języka niemieckiego artykułu „Kim byli właściciele Jarnołtowa ?” daje podstawę do twierdzenia, iż niektóre przywoływane tam informacje oparte mogą być o materiał popularny mający źródła w przekazach ustnych, odbiegających nieco od stanu faktycznego dokumentowanego w źródłach historycznych. Wskazanie roku 1442 jako daty przekazania majątku Jarnołtowo przez pruskiego księcia Albrechta rodzinie von Diebes jest ewidentnym błędem, bowiem książę Albrecht Hohenzollern urodził się dopiero 17 maja 1490 r. i nie mógł przekazywać majątku w roku 1442, okres jego panowania to wiek XVI, a nie XV. Nie znane są też materiały źródłowe wskazujące na to aby w Budwitach istniał kiedykolwiek klasztor. Podobnie przywoływanie roku 1742 jako daty sprzedaży majątku Budwity nie ma podstaw, bowiem już w roku 1668 posiadłość ta przeszła z rodziny von Diebes w ręce Rady Szwedzkiej, a następnie oberstleutnanta von Rappen.

Powyższe zauważenia oraz chęć poszerzenia informacji dotyczących tego tematu stały się inspiracją sporządzenia niniejszej polemiki i uzupełnienia tematu.

Kim byli właściciele Jarnołtowa? Pierwszymi właścicielami ziem dzisiejszego Jarnołtowa byli zapewne Prusowie z włości Geria należącej do Pomezanii.

Około roku 1308 Sieghard von Schwarzburg ówczesny komtur Dzierzgonia nadał Heinrichowi wieś Arnoldsdorf (Arnoldisdorf) na mocy prawa chełmińskiego do lokacji. Jak napisał 15 października 1892 r. ówczesny proboszcz parafii Jarnołtowo pastor Kunstler być może najpierw lokację powierzono Arnoldowi ale nie została ona przez niego wykonana, natomiast przyjęta od jego imienia nazwa wsi pozostała. Nie można wykluczyć też, iż wieś ta istniała już wcześniej i została założona na bazie osady Prusów, przemawia za tym: stosunkowo duży obszar przeznaczony na lokację wsi; budowa kościoła, które budowano zazwyczaj we wsiach powstałych po osadach Prusów; odmienność nazwy wsi od nazwiska zasadźcy; geografia sytuowania wsi (skraj Gerii, mało dostępny od północnej strony z uwagi na mokradła i bagna).

Właścicielem zasiedlonej po 1308 roku wsi pozostawało Państwo Zakonne, ono czerpało dochody i rozporządzało majątkiem. Na przykład, utworzonej jarnołtowskiej parafii przyznało dotację czterech włók ziemi oraz dziesięcinę z każdej włóki: korzec żyta i korzec owsa (fakt owej dotacji potwierdza dokument z 1407 roku).

W okresie wojny trzynastoletniej (1454-1466) nastąpił intensywny napływ rycerstwa niemieckiego do Prus. Zakon nie mogąc ich spłacić pieniądzem nadawał im dobra ziemskie. Wśród 96 osiadłych w ten sposób, w tym czasie, rodów szlacheckich wymieniany jest także ród von Dieben (późniejsza pisownia Diebes), który otrzymał majątek ziemski Budwity z Gizajnami, Budytami i Gumiskami. Już w 1457 roku Urlyk von Diebes został starostą w Iławie. Diebesowie systematycznie powiększali swój majątek, a największego dorobku dokonał Jakub von Diebes, który około 1525 roku, w chwili tworzenia świeckiego państwa Prusy Książęce, został mianowany głównym skarbnikiem książęcym. Ośrodkami które odgrywały znaczący wpływ na rozwój regionu pozostawały miasta w których rozwijało się rzemiosło i handel. Najbliższym miastem dla Jarnołtowa pozostawało Zalewo. Z racji pełnionych funkcji państwowych, dobrych stosunków z księciem Albrechtem oraz stosunkowo bliskiego sąsiedztwa własnych ziem z miastem Zalewem Jakub von Diebes musiał być znany w owym czasie także w Zalewie i miał wpływ na jego rozwój (także negatywny). To dzięki niemu Jarnołtowo otrzymało przywilej organizowania corocznie 3 jarmarków, które dopiero w roku 1736 przeniesiono, za odszkodowaniem, do Zalewa. To właśnie właściciele Jarnołtowa otrzymali wyłączne prawo (po odebraniu go miastu Zalewo) połowu ryb na jeziorze Niemoje oraz zaopatrywania wsi Koszajny w piwo (patrz prośba miasta Zalewa wysłana na obrady sejmu krajowego w Królewcu w 1612 r. z wnioskiem o przywrócenie praw).

W literaturze można spotkać wzmianki jakoby już w roku 1496 i 1514 Jarnołtowo należało do Krzysztofa von Dieben, informacje te nie mają jednak oparcia o źródła. Także z opisanego poniżej aktu nadania nie wynika czy Jarnołtowo wcześniej należało do rodu von Diebes, wręcz sugeruje on, że nadano je po raz pierwszy. W materiałach genealogicznych Jakub von Diebes podawany jest jako pochodzący z Budwit (von Diebes auf Bauditten) dopiero jego synowie Melchior i Hildebrand, a więc po roku 1530, wskazywani są jako pochodzący z Jarnołtowa (von Diebes zu Arnsdorf).

W Królewcu, we wtorek 1 grudnia 1530 roku książę Albrecht nadał Jarnołtowo braciom Jakubowi von Dieben i Jerzemu von Dieben (późniejsza pisownia Diebes) jako majątek rycerski za wierną ich służbę i służbę ich przodków, z 80 włókami, sądami dużymi i małymi z wyłączeniem sądów drogowych, na prawie magdeburskim, z prawem dziedziczenia i na wieki. Jednocześnie zobowiązał ich do wystawienia w każdej chwili 5 dobrze uzbrojonych sług, koni i uprzęży. Przy czym pierwszeństwo do własności uzyskał Jakub, a jeżeli umarłby bez spadkobierców Jerzy miał przejąć wszystkie prawa.

W akcie nadania potwierdzono także prawo do majątków, które posiadał ich ojciec, a w tym majątków z obszarem: Bauditten (Budwity) – 14 włók; Petersdorff (Piotrowo) – 11 włók wraz z jeziorem Reichenbachen (Rychlickie); las pomiędzy Löpen (Lepno) a Sassem (Sasiny) – 4 włóki oraz las Reichenbachen (Rychlicki); Reichpart – 18 włók; Pauditte (późniejsza nazwa Boditten, Budyty) – 10 włók; Neubartz – 3 włóki; Kettefeldt – 3 włóki; Geseneinen – 4 włóki; Rupertswalde (Gumiska) -11 włók; Gischainen (Gizajny). A także na podstawie szczególnej łaski: wolny połów ryb na jeziorze Neimischen i jeziorze Lachsdorff; majątek Worietten (Woryty Zalewskie) – 16 włók; majątki Gloken (póżniejsza nazwa Glocken, Niedźwiada) i Reichenbarten (Bartno) – 14 włók i 1½ morgi lasu.

W latach 1535-37 Jakub von Diebes pełnił godność starosty Bałgi [dziś rejon wsi Wiesiołoje (Весёлое) w obwodzie kaliningradzkim], a dodatkowo kolejno w latach: 1536 – 41 – Iławy, 1537-42 – Ostródy, 1541-1547 – Działdowa. W tym samym czasie jego brat Jerzy był starostą Rynu i Szestna, od księcia Albrechta otrzymał własny majątek 150 włók w Białej, Plewkach i Drozdowie i z Jarnołtowem przestał być związany. Natomiast syn Jakuba Melchior von Diebes w 1542 r. pełnił godność starosty w Pruskiej Iławie, Iławie i Miłomłynie, z ramienia tych funkcji wytypowany miał być, przez księcia Albrechta, jako kandydat na wyprawę antyturecką.

Jakub von Diebes otrzymany w 1530 r. majątek ziemski powiększył kolejno o: Sasiny (Sassen), Rejsyty (Reysitien), Barty (Barten), Girgajny (Gergehnen), Tarpno (Tarpen), Dziśnity w gminie Rychliki (Dosnitten). Tym sposobem majątek ziemski ówczesnego właściciela Jarnołtowa Jakuba von Diebes rozciągał się pasem ziemi od Woryt Zalewskich przez Girgajny, Barty, Jarnołtowo, Budwity, Sasiny, Bartno aż po Dziśnity i Rejsyty oraz las Rychlicki. Niestety najprawdopodobniej w Jarnołtowie nie mieszkał i nie dbał też o rozbudowę wsi. Należał do elity szlachty pruskiej, łączyły go dobre stosunki z księciem Albrechtem o czym świadczy powierzanie mu funkcji starostów, nadawanie majątków, udział w naradach u księcia rozstrzygających sprawy wagi państwa. Na oryginale „Ustawy o Rządzie (Regimentsnottel) Prus Książęcych z roku 1542” obok innych 45 pieczęci istnieje pieczęć Jakuba von Diebes.

20 kwietnia 1573 r. Jakub von. Diebes sprzedał swojemu zięciowi Feliksowi v. Fink Piotrowo z przynależnym lasem i jeziorem Rychlickim. Od tego czasu majątek począł się zmniejszać, a jego centrum z Budwit przeniosło się do Jarnołtowa.

Spadkobierca majątku, Hildebrand von Diebes w 1583 r. sprzedał Fryderykowi von Dobeneck Niedźwiady, a 28 stycznia 1598 r. Oswaldowi von Reibnitz Rejsyty. Były to wprawdzie transakcje w obrębie rodziny ale przyczyniły się skutecznie do procesu trwałego rozdrobnienia zgromadzonego jednego majątku.

Kolejny spadkobierca jarnołtowskiego majątku Melchior Fryderyk von Diebes 18 grudnia 1626 r. sprzedał Ludwikowi Finck Sasiny i Girgajny. Do kolejnego uszczuplenia majątku doszło w roku 1668, gdy właścicielem był Hildebrand Erhard von Diebes, a kiedy to Budwity z przynależnymi folwarkami przejęte zostały przez Radę Szwedzką i przekazane rodzinie von Rappen.

Kolejnymi właścicielami majątku, który wówczas ograniczał się do Jarnołtowa, Bart i Tarpna, zostali Melchior Daniel von Diebes (w latach 1711-1737 starosta powiatu Przezmark) i Johan Wilhelm von Diebes (w latach 1740-1743 starosta powiatu Przezmark). Obaj nie posiadali synów, dlatego też Jarnołtowo poprzez małżeństwo córki dotychczasowego właściciela przeszło pod władanie rodu von Hülsen. Nowy właściciel w 1747 roku sprzedał Barty i Tarpno. W ten sposób Jarnołtowo pozostało majątkiem w obrębie jednej wsi z folwarkiem Małe Jarnołtowo (dzisiejsze Jarnołtówko).

W latach 1750 – 1754 w majątku właściciela Jarnołtowa Bernarda Fryderyka von Hülsena (niem. Bernhard Friedrich von Hülsen) mieszkał i pracował jako prywatny nauczyciel (niem. Hofmeister) Immanuel Kant. Nauczał trzech jego synów: 13. letniego Krzysztofa Ludwika (niem. Christopher Ludwig); 10. letniego Ernesta Fryderyka (niem. Ernst Friedrich) i 6. letniego Jerzego Fryderyka (niem. George Friedrich). Nieznane jest dokładne miejsce usytuowania w Jarnołtowie ówczesnego domu Hülsenów, w którym mógł nauczać i mieszkać Kant. Pałac Hülsenów, którego ruiny pozostają do dziś, został zbudowany znacznie później, to jest 16 lat po wyjeździe Kanta. A wybudował go kolejny dziedzic i spadkobierca Jarnołtowa Jerzy Fryderyk von Hülsen, uczeń Immanuel Kanta, pruski oficer. W 1800 roku zawiesił w swoim majątku dobrowolnie pańszczyznę i poddaństwo, za co otrzymał tytuł hrabiowski. Jego syn, kolejny właściciel Jarnołtowa, a także generał i komendant Gdańska hrabia August Fryderyk von Hülsen nie miał męskiego potomka.

W 1851 roku, poprzez małżeństwo córki dotychczasowego właściciela, Jarnołtowo przeszło w ręce barona Fritza von Printz, którego rodzina wywodziła się z Westfalii. Baron von Printz gospodarował w Jarnołtowie do 1890 roku, kiedy to sprzedał majątek przybyłemu także z Westfalii baronowi von Spiegel-Borgenbrechowi. W 1918 roku, po bankructwie barona, majątek ziemski Jarnołtowo zakupiło Wschodnio-Pruskie Towarzystwo Ziemskie i dokonało jego parcelacji na mniejsze gospodarstwa rolne. Kompleks parkowo dworski zakupiły przybyłe z Francji panie de Beaulier.

Od tego czasu, do dnia dzisiejszego, głównymi właścicielami ziem Jarnołtowa są właściciele gospodarstw rolnych o zróżnicowanym areale powierzchni, jedynie popadający w ruinę kompleks parkowo pałacowy jest własnością gminy.

Warszawa, kwiecień 2014 r.

Zbigniew Jerzy Woś
zbigwos@gmail.com