Od przybycia w 1228 roku zaledwie trzech rycerzy-zakonników, zakon krzyżacki rozpoczął podbój ziem należących do Prusów. Pierwszą ziemią opanowaną przez rycerzy krzyża była Pomezania, a w niej mała ziemia Geria, gdzie leży dzisiejsze Jarnołtowo.¹ Na obszarach zdobytych „mieczem” zakon zakładał warownie, które stanowiły punkty strategiczne pozwalające rozciągać i utrzymywać władzę, budował też kościoły będące elementem chrystianizacji i nawracania dotychczasowych mieszkańców.

Wprowadzanie nowych porządków nie przychodziło łatwo, rodowici mieszkańcy tych ziem byli przywiązani do własnych tradycji i obyczajów, mieli swój podział administracyjny, swoich kapłanów i swoje miejsca święte. Opierając się Krzyżakom wywołali oni w 1242 r. pierwsze powstanie, w czasie którego zniszczono małe krzyżackie grody i część dopiero co zbudowanych kościołów.

Mimo, że pierwsze znane nam udokumentowane wzmianki o istnieniu w Jarnołtowie kościoła drewnianego – kaplicy Matki Bożej pochodzą z roku 1317 to wiele wskazuje na to, iż kościół ten posadowiony został tam znacznie wcześniej. Nie można wykluczyć, iż zapis „Pokoju dzierzgońskiego” z 7 lutego 1249 r. (zawartego między plemionami pruskimi a Zakonem Krzyżackim za pośrednictwem legata papieskiego Jakuba z Leodium) zobowiązujący Prusów z Gerii do odbudowy dwu zburzonych przez siebie kościołów dotyczył ówczesnego Jarnołtowa.

Wolno domyślać się, iż ówczesne Jarnołtowo powstało na zrębach osady Prusów położonej na skraju Gerii. Stąd potrzeba budowy kościoła dla nawróconych w tej osadzie i pobliskich wsiach istniała już na początku chrystianizacji tych ziem, to jest jeszcze prawie 90 lat przed rokiem 1317. Jednocześnie wiadomo, że wybudowany tam później murowany kościół był kościołem etnicznym dla ok. 20 okolicznych pruskich wsi, stąd wypływa wniosek, iż w pobliżu nie było innego kościoła, który mógłby zaspokajać potrzeby tej okolicy lub być odbudowywany w myśl traktatu dzierzgońskiego. Wiadomo, że parafię jarnołtowską erygowano w 1308 r. (są też źródła mówiące o latach 1301- 1311) to jest wcześniej niż mowa o budowie znanego nam drewnianego kościoła. Erygowanie parafii może wskazywać na istnienie już tam kościoła, bądź jego budowę. Traktat wspomina, że w Pomezanii zniszczono 16 kościołów, nie określa ile pozostało nienaruszonych, ale mimo tego można założyć, iż jeszcze w okresie przedtraktatowym wybudowano znaczną ich liczbę (co najmniej 16), a jeżeli tak, to jeden z nich mógł być wybudowany w Jarnołtowie – w okolicznych wsiach ich nie było. Wreszcie Pomezanie zostali zobowiązani przywoływanym wyżej traktatem do budowy nowych kościołów, jeżeli założymy nawet, iż nie było tu kościoła, który został zburzony i wymagał odbudowy to i tak rodzi się pytanie: czy możliwe jest aby z realizacją traktatowego zobowiązania czekano w Jarnołtowie przez 68 lat, to jest aż do roku 1317.

W latach 1271 -1276 prawo lokacji otrzymały bliskie Jarnołtowa pruskie wsie Koszajny (pierwotnie Kusieyns, na 27 włókach ziemi) i Połowite (pierwotnie Palawite, na 14 włókach).² We wsiach tych kościołów nie budowano, może dlatego, że był już wybudowany w pobliskim Jarnołtowie? Nie wybudowano też kościoła w niezbyt odległych od Jarnołtowa Krekach, Bartnie, Sasinach chociaż pruskie osady w tych miejscach niewątpliwie istniały, o czym zaświadczają wyniki badań cmentarzyska pruskiego z IX-XIII w. zlokalizowanego pomiędzy Sasinami i Krekami.³

Uwzględniając powyższe, wolno domyślać się, że pierwszy kościół w dzisiejszym Jarnołtowie mógł być wybudowany nawet przed zawarciem traktatu dzierzgońskiego lub wybudowany albo odbudowany po roku 1249 ale jeszcze w XIII wieku, stąd też rok 1317 należy wskazać jako rok odnotowania istnienia, a nie budowy pierwszego kościoła.

Zapis w Pruskiej Księdze Akt pod pozycją 894⁴ wskazuje, iż przywilej lokacyjny ówczesnej wsi Arnoldsdorf (Arnoldisdorf), a dzisiejszego Jarnołtowa, na 75 włókach (ok. 1350 hektarów) na prawie chełmińskim w 1308 r. otrzymał od komtura dzierzgońskiego Siegharda von Schwarzburga zasadźca (sołtys) Heinrich. Szczegóły przywileju nie są nam znane. Przywilej ten został potwierdzony 18 stycznia lub 2 lutego 1317 roku przez kolejnego komtura dzierzgońskiego Lutra von Brauschweiga (Brunszwika).

W latach 1329 – 1335 wybudowano część nawową dzisiejszego kościoła murowanego, a w latach 1340-1350 dobudowano dzisiejszą część prezbiterialną. Bryła budowli wykonana jest w stylu gotyckim co podkreślają ogólne proporcje budynku, schodkowe szczyty, ostrołukowo zwieńczone okna oraz wysoki kamienny cokół.

Konsekracji wybudowanego kościoła dokonał 4 grudnia 1351 roku przybyły z Kwidzyna (niem. Marienwerder; łac. Quedin Sanctae Mariae) ówczesny biskup pomezański Arnold (były spowiednik wielkiego mistrza, scholastyk kapituły i kantor). W tym samym dniu dokonano konsekracji kościoła w pobliskim Zalewie.

Państwo Zakonne utworzonej jarnołtowskiej parafii przyznało dotację czterech włók ziemi oraz dziesięcinę z każdej włóki: korzec żyta i korzec owsa (korzec – około 50 litrów) – przywilej ten potwierdza dokument z 1407 roku.

Dostępna dokumentacja niewiele mówi nam o pierwotnym wyglądzie i historii kościoła. Wybudowana w 1350 roku główna bryła kościoła przetrwała najprawdopodobniej niemal w niezmienionej architekturze do roku 1870, to jest do chwili pożaru. Natomiast wystrój wewnętrzny kościoła w porównaniu do pierwowzoru musiał ulec zmianie w roku 1554, kiedy to obiekt został przejęty przez ewangelików, a posługę począł sprawować pastor Marcin Messelwerder. Usunięto wówczas zapewne obrazy z postaciami świętych i Matki Bożej ponieważ protestantyzm odrzucił odpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny i świętych, celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim.

W 1585 roku ludwisarz Rossman wykonał dzwon dla kościoła w Jarnołtowie, zamontowano go w drewnianej wolno stojącej dzwonnicy, po zachodniej stronie kościoła.

Historia jarnołtowskiego kościoła ściśle związana jest z właścicielami Jarnołtowa, którzy sprawowali nad tym kościołem patronat. Po sekularyzacji Prus, Pruski Książe Albrecht w roku 1530 przekazał należący do Państwa Zakonnego majątek Jarnołtowo oraz majątki Tarpno i Girgajny dotychczasowemu właścicielowi Budwit Jakubowi von Diebes (spotykana też pisownia von Dieben i von Dybes), herbu „konar” (w tarczy herbu na polu dwudzielnym w lewo skos widzimy belkę (gałąź) srebrną z trzema konarami ściętymi na wierzchu, położoną w lewo skos. Pole górne złote, pole dolne czarne). Fotografie niżej przedstawiają herby Jakuba von Diebes s. Jakuba i jego żony Anny von Creytzen w układzie heraldycznym oraz ten sam herb rodu von Diebes wyryty na płycie nagrobnej w kościele.

 

 

 

 

 

Jakub von Diebes w 1536 został starostą iławskim, w tym czasie obok majątków Jarnołtowo, Barty, Tarpno i Girgajny był właścicielem Budwit, Sasin, Piotrowa, Budyt, Gizajn i Małych Gumnisk. Pisano o nim wówczas, że był głównym skarbnikiem książęcym i jednym z największych posiadaczy w okolicy. Jakub von Diebes uzyskał też prawo patronatu nad jarnołtowskim kościołem. Na jego pozycję obok zasług własnych, głównie rycerskich, wpływał fakt małżeństwa z Anną von Creytzen blisko spokrewnioną z Melchiorem von Creytzen i Janem von Creytzen – odpowiednio ochmistrzem i kanclerzem (jedne z najwyższych stanowisk) w rządzie Prus Książęcych.⁶

W owym czasie po stronie zachodniej i wschodniej kościoła, w jego najbliższym otoczeniu rozmieszczone były cmentarze na których dokonywano pochówków. Obiekty te zlikwidowano (niwelując teren i wywożąc nagrobki) odpowiednio w latach: po stronie wschodniej 50. a po stronie południowo-zachodniej 70. dwudziestego wieku. Niezależnie od powyższego po zachodniej stronie kościoła pozostawiono kilka nagrobków, a w 1976 roku pochowano proboszcza jarnołtowskiej parafii ks. Romana Przybyłowicza.

Ciekawostkę historyczną stanowi fakt, iż z cmentarza po wschodniej stronie kościoła zachowały się dwie płyty nagrobna, które podczas jego likwidacji wykorzystano do budowy schodów przy bramie wejściowej na teren posesji kościelnej od strony wschodniej. W latach 80. XX wieku jedna z tych płyt została przeniesiona na przykościelny cmentarz (po zachodniej stronie) i ułożona w rejonie Krzyża misyjnego. Druga z uwagi na zniszczenia i nieczytelność na niej zapisów, po odwróceniu na druga stronę, pozostała przy owych schodach.

Nowy, dzisiejszy cmentarz, oddalony od centrum wsi, założono najprawdopodobniej w 1930 roku, a pierwszym pochowanym na nim mieszkańcem Jarnołtowa był zmarły 15 kwietnia 1930 r. Hans Hagedorn. Najstarszymi zachowanymi nagrobkami na cmentarzu są mogiły: zmarłego 2 listopada 1942 r. Roberta Gringiela i poległego na froncie wschodnim 14 lutego 1943 r. Otto Kalińskiego. Większość nagrobków z okresu przedwojennego, pozostających bez opieki, została zlikwidowana.

W przeszłości dokonywano też pochówków wewnątrz kościoła, zaświadczają o tym dwie płyty nagrobne z przełomu wieków XVII i XVIII, a dotyczące właścicieli Jarnołtowa – rodziny von Diebes i jej jednej z żeńskiej gałęzi von Reppichau. Wyryte na nich daty śmierci osób, a mianowicie: 16 stycznia 1684 r., 5 kwietnia 1703 r. i drugą niedziela wielkiego postu roku 1649 (28 lutego 1649 r.)⁷ wskazują okres ich wstawienia do kościoła. Płyty te umieszczone były początkowo w prezbiterium, tuż przed ołtarzem, niemal w osi podłużnej kościoła ale w latach 80. XX wieku, podczas remontu kościoła, zostały przeniesione nieco dalej od ołtarza i ułożone przy ścianie południowej i północnej w przy prezbiterium.

W 1742 roku, w związku ze ślubem Esthery von Diebes z Karolem Fryderykiem von Hülsenem własność wsi przeszła z rąk rodu von Diebes w ręce rodu von Hülsen. Nowy właściciel przejął też patronat nad kościołem, a w 1752 r. zaprosił do Jarnołtowa i zatrudnił przez trzy lata, jako prywatnego nauczyciela do nauki swych synów, światowej sławy filozofa Immanuela Kanta. Z pewnością można powiedzieć, iż wielki Immanuel Kant wielokrotnie przebywał w jarnołtowskim kościele.

Po wybudowaniu przez Jerzego Fryderyka von Hülsena w 1770 r. w Jarnołtowie dworku wraz z obszernym parkiem, wybudowano też w owym parku kryptę grobową w której składano zmarłych członków rodziny właścicieli jarnołtowskiego majątku.

O wyróżniającej się i wiodącej roli Jarnołtowa w jego okolicy świadczy nie tylko wybudowanie właśnie tam kościoła i ustanowienie parafii ale także sytuowanie we wsi karczmy, corocznych targów, browaru i cegielni. Już w 1458 r. wymieniona jest we wsi karczma, a do roku 1736 we wsi odbywały się corocznie targi (wielki rynek). Przywilej ten odsprzedany został miastu Zalewo. W XVI-XVII wieku we wsi istniał browar, w którym właściciele wsi ważyli piwo. Potwierdza to pośrednio zapis z prośby miasta Zalewa do sejmu krajowego w Królewcu w 1612 r., w którym czytamy: „Zaopatrywanie Koszajn w piwo należało kiedyś do Zalewa, lecz od pewnego czasu zostało powierzone Florianowi von Diebes. Uprasza się o zwrócenie tych uprawnień miastu Zalewo, które jest biedne i utrzymuje się ze sprzedaży piwa”.⁸

W 1836 roku dobudowano przybudówki po stronie północnej kościoła, to jest dawną kaplicę i obecną kruchtę.

Na podstawie zapisów ze spisu inwentarzowego z 1855 r. możemy wnioskować, iż kościół do tego czasu posiadał jedynie wejście od strony południowej (w miejscu dzisiejszej niszy z figurą Chrystusa) oraz od strony północnej (w miejscu dzisiejszej kruchty). Widoczne dziś po stronie północnej dwa kamienne kroksztyny, sugerują, że na ich poziomie zamocowane były belki nośne stropu kościoła. Stąd sklepienie (sufit) przynajmniej części prezbiterialnej mogło być położone nieco niżej niż obecnie.

Jak napisał Jan Wiśniewski⁹ po pożarze w 1870 roku wykonując remont trwający do 1878 roku w kościele dokonano znacznych zmian konstrukcyjnych. To wówczas najprawdopodobniej zbudowano obecny do dziś drewniany strop i emporę oraz dokonano rekonstrukcji więźby dachowej i pokrycia dachu. Z tego okresu pochodzą zapewne też niewielkie organy – w których prospekcie widzimy 39 piszczałek, z miechami napędzanymi nogami kalikanta. Dmuchawę elektryczną do nich zamontowano w latach 60. XX wieku.

Występujące różnice w budowie szczytu zachodniego i wschodniego, zwłaszcza staranność wykonania, zachowane proporcje, dbałość o szczegóły, wskazują, iż w owym czasie mogło dojść do przebudowy odbudowywanego po zniszczeniach pożarem szczytu kościoła po stronie wschodniej.

W 1851 roku, w związku ze ślubem córki Augusta Fryderyka von Hülsena z baronem von Printz własność majątku Jarnołtowo przeszła w ręce tego rodu. Nowy właściciel przejął też patronat nad kościołem.

W 1912 roku parafia liczyła 2400 wiernych i posiadała 6 szkół, prowadzono registraturę szkolną i rachunki kasy szkolnej.¹⁰

Kierownik szkoły w Jarnołtowie był jednocześnie zaangażowany w działalność kościoła. Przykładem tego może być fakt, iż w latach ok. 1870 – 1920 Carl Hermann Birth kierownik szkoły w Gross Arnsdorf był jednocześnie kantorem i organistą w kościele.¹¹

W roku 1926 dokonano kolejnych zmian architektonicznych w obrębie kościoła, wybudowano istniejącą do dziś neogotycką dzwonnicę oraz dobudowano przybudówkę po stronie południowej – dzisiejszą zakrystię. W tym czasie też najprawdopodobniej zamurowano drzwi wejściowe od strony południowej, pozostawiając jedynie wnękę oraz przebito mur i wstawiono istniejące do dziś drzwi od strony zachodniej. Na wybudowanej dzwonnicy w dniu 12 grudnia 1926 r. zainstalowano dwa nowe dzwony (różnej wielkości) wydające dwa różne dźwięki. Niemal do końca XX w. dzwony uruchamiano ręcznie, później wykorzystano do tego napęd elektryczny. Zainstalowany w 1585 roku dzwon został zdemontowany w 1914 r. i zabrany na potrzeby militarne pierwszej wojny światowej.

Nie ma jednoznacznych dokumentów wskazujących datę budowy zakrystii, a wskazana wyżej jest wnioskiem analizy. Bowiem z przywoływanego już spisu inwentarzowego z roku 1855 oraz przewodnika po zabytkach Prus Wschodnich W. Boettichera z 1898 r.¹² wynika, że kościół miał tylko dwa wejścia – od południa i od północy (czyli wejścia przez zakrystię nie było). Natomiast obraz i fotografia z roku 1934 pokazuje kościół z przybudowaną zakrystią. W 1926 r. na terenie kościoła prowadzono prace budowlane, między innymi wybudowano dzwonnicę. Zatem skoro w 1898 roku zakrystii jeszcze nie było, prace budowlane prowadzono w 1926 r., a w 1934 r. zakrystia już była, to uprawniony może być wniosek, iż jej budowy dokonano przy okazji prac budowlanych roku 1926. Dodać należy, iż wybudowana została z takiej samej czerwonej cegły jak dzwonnica, a użyty materiał, układ ścian i fundamentów oraz architektura wskazuje na to, iż jest to budowla znacznie późniejsza niż sam kościół.

Do 1945 r. kościół w Jarnołtowie należał do ewangelickiej diecezji Morąg, którą tworzyły następujące parafie: 1. Stare Miasto, 2. Jarnołtowo, 3. Stary Dzierzgoń, 4. Florczaki (k. Łukty), 5. Książnik k. Miłakowa – Włodowo, 6. Jaśkowo k. Zalewa, 7. Kalnik k. Moraga – Chojnik, 8. Miłakowo, 9. Lubachowo – Przezmark, 10. Myślice, 11. Morąg, 12. Boguchwały, 13. Zalewo, 14. Sambród, 15. Boreczno, 16. Strużyna, 17. Szymanowo k. Małdyt, 18. Słonecznik – Wenecja 19. Dobrzyki, 20. Wilamowo – Zajezierze.¹³

Przekazy ustne mówią, iż dokumentacja parafialna, tuż przed wkroczeniem Rosjan do Jarnołtowa w 1945 r., została ukryta przez pastora Botha w nieznanym nam miejscu. Miejsce ukrycia pozostaje tajemnicą. Zachowały się jedynie pojedyncze dokumenty wystawione przez jarnołtowską parafię. Przykładem tego może być wypis z aktu urodzenia – chrztu wystawiony przez parafię w Jarnołtowie we wrześniu 1940 r., a dotyczący urodzenia w 1825 r. ówczesnej mieszkanki dzisiejszego Wielkiego Dworu (jakże różny od dzisiejszych takich dokumentów).

Po odzyskaniu budowli przez Kościół Rzymskokatolicki w 1945 r., niemal przez całe pierwsze dziesięciolecie dokonywano zmian w wystroju wewnętrznym oraz architekturze zewnętrznej. Trwały one niemal do 1962 roku kiedy to po 400 latach sprawowania tu posługi duszpasterskiej przez ewangelików (nieformalnie kościół przejęto w 1945 roku, ostatnim pastorem był Both) nastąpiło reerygowanie kościoła i parafii przez kościół rzymsko-katolicki. Proboszczem wówczas był ks. Roman Przybyłowicz, a celebry dokonał ks. biskup Tomasz Wilczyński – biskup olsztyński, zarządca diecezji warmińskiej. Watykan w latach 1945 – 1972 r., to jest do chwili uznania przez RFN granicy polsko-niemieckiej, ustanowił zarządcę diecezji warmińskiej w Polsce z siedzibą w Olsztynie i wikariusza kapitulnego diecezji warmińskiej w Niemczech z siedzibą w Honeburgu koło Osnabrück (od 1961 r. w Münster), bez mianowania biskupa diecezjalnego.

Zmiany zewnątrz to głównie przebudowa i powiększenie zakrystii oraz pokrycie szarym tynkiem mineralnym fasady kościoła i przybudówek ze wszystkich stron. Zakrystia przed przebudową była mniejsza i inaczej usytuowana, bowiem jej ściana wschodnia przesunięta była nieco w kierunku zachodnim w stosunku do ściany wschodniej kościoła (obecnie znajduje się niemal w jednej linii). Wcześniej wykonana była z czerwonej cegły nie pokrytej tynkiem, a jej architektura nawiązywała do pozostałych przybudówek – posiadała kolistą blendę w szczycie oraz dwa zaślepione okienka zakończone ostrym łukiem na ścianie od strony wschodniej. Zaświadczają o tym obraz olejny kościoła z 1934 r. i fotografia na widokówce z okresu przedwojennego oraz zachowana fotografia z 1944 r. na której pastor Both z kościelnymi widoczni są na tle nie otynkowanego kościoła.¹⁴

Powiększono jednoczęściową neogotycką nastawę ołtarza do tryptyku, dodając dwa skrzydła boczne, zachowując dotychczasowy jej styl. Będący w centralnej części retabulum obraz Chrystusa Zmartwychwstałego przeniesiono na wschodnią ścianę prezbiterium, a w części tej zamontowano niszę z figurą Chrystusa Króla, na co dzień zakrywaną obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Na zwieńczeniu części środkowej wstawiono niewielki drewniany Krzyż.

Zamalowano wersy pisma w języku niemieckim naniesione na ścianie wschodniej prezbiterium po obu stronach ołtarza. Predellę udekorowano obrazem nawiązującym w tematyce do biblijnego przekazu Ostatniej Wieczerzy i ustanowienia Eucharystii. Odmalowano ściany i sufit na którym naniesiono malowidła i obrazy, namalowano też obraz nawiązujący do sceny biblijnej „cud w Kanie Galilejskiej” na ścianie południowej kruchty. Zbudowano, nie istniejący już dziś, mały ołtarz boczny na ścianie południowej, obok wejścia do zakrystii. Na ścianie północnej ustawiono na konsoli figurę św. Antoniego¹⁵. Oddzielono prezbiterium od nawy ruchomą drewnianą balustradą. Przeniesiono drewnianą stojącą ambonę z okolic wejścia do zakrystii przy ścianie południowej do przy prezbiterium przy ścianie północnej, przed wejściem do kaplicy, dekorując jednocześnie jej zadaszenie malowidłami i kartuszem.

W kruchcie ustawiono na posadzce, na niewielkim postumencie kamienną misę na wodę święconą. Misa ta, wydrążona w dużym owalnym kamieniu granitowym, przeciętym po mniejszej średnicy jest jednym z najstarszych elementów kościoła, najprawdopodobniej pamięta czasy budowy pierwszego kościoła w Jarnołtowie. Pierwotnie wykorzystywana była jako chrzcielnica w kościele, w okresie reformacji zastąpiono ją drewnianą chrzcielnicą stojącą do dziś, a tą granitową wyniesiono z kościoła i ustawiono jako element małej architektury po stronie zachodniej dzisiejszej dzwonnicy (dokumentuje to zachowana fotografia z 1932 r.). Po 1945 r. powróciła ponownie do kościoła i wykorzystywana jest jako misa na wodę święconą przy wejściu. Natomiast jej ówczesna murowana z kamieni podstawa pozostała w pierwotnym miejscu do dziś i widoczna jest pośród nielicznych nagrobków.

W latach 1980 – 90, z inicjatywy proboszcza ks. prałata Franciszeka Lebidy, w wystroju kościoła dokonano kolejnych zmian. Wykonano między innymi:
– zlikwidowano mały ołtarz boczny na ścianie południowej, obok wejścia do zakrystii;
– podniesiono podłogę prezbiterium w części przed ołtarzem dwoma schodkami do góry i wykonano ją z ciemnego polerowanego kamienia (w miejscu tym była znacznie mniejsza w wymiarze, podwyższona względem posadzki kościoła, drewniana podłoga);
– przeniesiono płyty nagrobne z XVII i pierwszej ćwierci XVIII wieku (sytuowane w prezbiterium, tuż przed ołtarzem, niemal w osi podłużnej kościoła) nieco dalej od ołtarza i ułożono symetrycznie przy ścianie południowej i północnej w przy prezbiterium.
– przestawiono drewnianą stojącą ambonę za wejście do kaplicy przy ścianie północnej;
– zastąpiono dotychczasowe trzy rzędy ław w nawie dwoma rzędami, tworząc szerokie przejście środkiem kościoła wzdłuż jego osi podłużnej;
– przeniesiono figurę św. Antoniego i ustawiono ją na konsoli przy ścianie południowej obok wejścia do zakrystii;
– obłożono drewnianą boazerią ściany wewnątrz kościoła do wysokości cokołu ich podstawy;
– dokonano remontu okien (w tym firma Kazimierza Tadeusza Nietupskiego KATANI z Banina wykonała prace witrażownicze) oraz poprawiono stan oświetlenia i nagłośnienia;
– zlikwidowano balustradę oddzielającą prezbiterium od nawy, pozostawiając dwa przenośne szerokie klęczniki z pulpitem oraz dostawianymi doraźnie krzesłami w miejscu stałej ławki;
– odnowiono ściany poprzez nałożenie nowych powłok malarskich.

3 lipca 1999 r. poświęcono i po uroczystej mszy świętej umieszczono na ścianie północnej w części prezbiterialnej kościoła Obraz Jezusa Miłosiernego autorstwa Dariusza Ged, ofiarowany przez rodzinę jego autora.

Opierając się o przywoływane wyżej dokumenty oraz uzyskane przekazy i informacje uzasadnione jest wnioskowanie, iż najstarszymi elementami w jarnołtowskim kościele są:
– oryginalne mury fasady i szczytów ) z pierwszej połowy XIV w. (wschodni szczyt mógł być przebudowany w XIX wieku);
– granitowa misa na wodę święconą w kruchcie (dawna chrzcielnica) najprawdopodobniej z przełomu XIII i XIV w.;
– środkowa część nastawy ołtarza z XVI – XVII wieku (w pierwszej połowie XX w. dobudowano skrzydła boczne);
– podwyższona ambona z XVI/XVII wieku (w XX w. przebudowywano jej zadaszenie);
– chrzcielnica drewniana XVII/XVIII wieku;
– obraz Chrystusa Zmartwychwstałego prawdopodobnie z XVI – XVII wieku;
– płyty nagrobne z XVII i pierwszej ćwierci XVIII wieku.

Pozostałe elementy wnętrza kościoła, w tym elementy witraży w oknach, pochodzą w części z XIX wieku, a w zdecydowanej większości z drugiej połowy XX wieku.

Warszawa, sierpień 2012 r.

Zbigniew Jerzy Woś

__________________________

¹ S. Szczepański, Lokalizacja pruskiej ziemi Geria w XIII w, w: Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeby badań, pod red. H. Panera i M. Fudzińskiego, Gdańsk 2011.
² J. Dąbrowski, 2010 Rok wielkich rocznic miast i wsi powiatu ostródzkiego, Olsztyn 2010.
³ S. Szczepański, Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru historycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich, Pruthenia t. V, Olsztyn 2010.
⁴ Preussisches Urkundenbuch, cz. 2, pkt. 894.
⁵ Fotografia z Stemmata genealogica praecipuarum in Prussia Familiarum Nobilium, rękopis z XVI w., Rps 73/IV Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu.
⁶ J. Małłek, Ustawa o rządzie (Regimentsnottel) Prus Książęcych z 1542 r. Studium z dziejów przemian społecznych i politycznych w lennie Pruskim. PWN O. Poznań, 1967 r.
⁷ Niedziela Wielkanocna w 1649 r. przypadała na dzień 4 kwietnia. Wielki Post obejmuje 6 niedziel, w 1649 r. były to niedziele: 21 lutego, 28 lutego, 7 marca, 14 marca, 21 marca, 28 marca – niedziela palmowa. Stąd druga niedziela Wielkiego Postu roku 1649 to 28 lutego.
⁸ K. Madela, Prośba miasta Zalewa wysłana na obrady sejmu krajowego w Królewcu w 1612 r., w: http://www.forum.jerzwald.pl/viewtopic.php?t=59 z 2.02.2010.
⁹ J. Wisniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 – 1821, cz. 1-2; Elbląg 1999.
¹⁰ Zbiór „Kościoły ewangelickie diecezji morąskiej” nr zespołu: 88/0 w Archiwum Państwowym w Olsztynie.
¹¹ M. Dietrich, Hermann Birth, w: http://jarnoltowo.pl/article.php?id=233 z 8.12.2011 r.
¹² Boertticher W., Bau und kunstdenkmaler der Provinz Ostpreusen Heft II Das Oberland, Nachdr. der 2. Aufl. Königsberg 1898.
¹³ Die Kirchenbücher der evangelischen Kirchen Ost- und Westpreussens, nebst einem Verzeichnis der Militär- Kirchenbücher, Papiermühle 1909.
¹⁴ Wystawa starych zdjęć, w: http://jarnoltowo.pl/article.php?id=29 z 26.02.2010 r.
¹⁵ Odlew gipsowy, spotykany w wielu kościołach na terenie Polski.