Historia zasadniczej części Półwsi od dawien dawna związana jest z historią Zalewa, bowiem powstała ona, jako wieś miejska należąca do Zalewa. Pierwsze wzmianki o niej znajdujemy w dokumentach z roku 1299, gdzie wymieniana jest pod nazwą Habendorff. Obszar dzisiejszego Zalewa był zamieszkany na długo przed założeniem osady przez Zakon Krzyżacki, świadczą o tym owoce prac archeologicznych. Na bazie osady Prusów, komtur dzierzgoński Heinrich Zukschwert w 1299 r. nadał prawo utworzenia na wzgórzu nad brzegiem jeziora Ewing (w dokumentach pisane także, jako jezioro Ewynk i Ebingk) osady Saalfeld. Już w 1305 r. Zalewo otrzymało od komtura dzierzgońskiego Sieghardta von Schwarzburga nadanie praw miejskich. Do mieszkańców miasta należały też pobliskie wsie, w tym Habendorff (późniejsza nazwa Halbendorf).
Źródło pochodzenia nazwy Saalfeld wyjaśniane jest na dwa sposoby. Pierwszy mówi, iż pochodzi od miasta Saalfeld w Turyngii, skąd miało wywodzić się większość przybyłych tu osadników. Drugi wskazuje na niejakiego Leopolda Seefelda, jako założyciela (lokatora) miasta, o czym piszą niemieccy historycy, znawcy Prus i Pomorza: Caspar Henneberger, Christoph Hartknoch i Johannes Leo. Informacji tej jedna nie można potwierdzić gdyż do naszych czasów nie zachował się dokument przywilejów lokacyjnych.
Własności ziemskie wsi Halbendorf (nazywane Halbendorfer Hufen) zostały stopniowo odkupione od mieszkańców Saalfeld i już w XVI wieku ostatecznie należały do miasta. Również folwark Kubitten położony między drogą do Preußisch Mark (Przezmark), a pobliskim jeziorem, już w 1541 r. został przekazany przez księcia pruskiego Albrechta miastu Saalfeld. Tu dodać należy, iż spora część tych ziem porośnięta była lasem, a przez 153 lata usytuowany był tam poligon wojskowy garnizonu Saalfeld, który istniał w latach 1713-1866. W dawnym Zalewie stacjonowały początkowo dwa szwadrony Pułku Kawalerii von Gessler i szwadron 1 Pułku Kirasjerów von Wrangel. Później stacjonowały tu dwa szwadrony 4. Pułku Kirasjerów, a następnie sztab i szwadron 4. Pułku Dragonów von Rosepusch oraz szwadron 5 Pułku Kirasjerów (1819-1852). Do 1859 r. w mieście pozostawał szwadron 8 Pułku Ułanów, ostatnią jednostką była bateria artylerii polowej. Dodać tu należy, że w 1941 r. przez kilka miesięcy, w Zalewie stacjonował batalion 3 Pułku Piechoty 21 Wschodniopruskiej Dywizji Piechoty (21 Infanterie-Division) z Iławy.
Pisząc o historii Półwsi warto wspomnieć, iż w Zalewie i okolicznych wioskach Polacy stanowili przez setki lat znaczną część ich mieszkańców. Zaświadcza o tym fakt, iż w Zalewie w latach 1559-1799 istniał kościół polski, w którym pastorzy odprawiali msze po polsku, a w sprawozdaniu rektora szkoły prowincjonalnej Wolffa w Zalewie z 1798 r. znajdujemy jego prośbę do władz o zatrudnienie czwartego nauczyciela z biegłą znajomością języka polskiego. Zaświadczają o tym także polsko brzmiące nazwiska mieszkańców wsi, spotykane jeszcze w okresie międzywojennym np. Johann Wischnewski z Półwsi.
Należy wskazać, iż na życie i rozwój dawnej Półwsi w XVII-XIX wieku miały wpływ następujące wydarzenia:
– zajmowanie od 24 października 1628 r. do lutego 1629 r. przez wojska szwedzkie Zalewa (kwatery zimowe);
– zaraza wśród ludzi i zwierząt w latach 1656-1658, w Zalewie i okolicy;
– epidemia dżumy w okresie 1709-1710;
– przybycie 13 stycznia 1807 wojsk Napoleona, organizowanie w mieście dużego szpitala polowego, kontrybucje oraz liczne plądrowania miasta i okolic;
– epidemia tyfusu w okresie lipiec-grudzień 1807;
– epidemie cholery w okresach: grudzień 1848 – luty 1849, wrzesień – grudzień 1855 i rok 1868.
Na rozwój i historię Półwsi miało duże znaczenie także, wydawałoby się niewielkie wydarzenie, którym była nieoczekiwana choroba i śmierć w 1843 r. żony głównego zarządcy i dzierżawcy domeny królewskiej w Przezmarku Carla von Bülow (*1792-†1866) oraz wynikła na tym tle jego wyprowadzka z Przezmarku. Von Bülow w 1843 r. swój majątek w Przezmarku oraz zrządzanie i dzierżawę domeny przekazał swojemu siostrzeńcowi Wilhelmowi Ferdinandowi Juliusowi Eugenowi Eben (*5.02.1816 Hanseberg, †12.12.1889 Bauditten /Budwity). Którego ojciec Wilhelm Ferdinan Eben (senior) od 1809 r. był komornikiem (Amtmann) i zarządcą majątku księcia Karla Augusta von Hardenberga Szefa Ministrów, Kanclerza Królestwa Prus oraz właścicielem majątku Linde na Pomorzu. WFJE Eben 24 czerwca 1844 r. poślubił pochodzącą z dawnego szwajcarskiego szlacheckiego rodu, a zamieszkałą w Zalewie, Agnes Naidę Charlottę Johannę Friederikę Monod de Froideville (*1822; †1900). Agnes urodziła się 1 marca 1822 r. jako córka Charlsa Louisa Monod de Froideville i Louisy Frederiki Monod de Froideville z domu von Radecke. Jej ojciec urodzony 22 czerwca 1765 r. w Ballens, w Szwajcarii, przeprowadził się do Prus. W 1798 r. mieszkał w Przasnyszu (Praschnitz, Ostpr.) gdzie, w wieku 33 lat, ożenił sie z 15 letnią Marią Magdaleną von Busch. Maria rok później zmarła. 24 maja 1804 roku w Jarnołtowie (Groβ Arnsdorf, Ostpr.) poślubił 16 letnią Louisę Frederikę von Radecke.
Z małżeństwa Agnes i Wilhelma narodziło się 9 dzieci, z których wieku dorosłego dożyło 6. Byli to: Laura Eben (*3.04.1845 Preußischemark –†15.07.1918 Geisseln) – właścicielka majątku Gisiel; Erich Wilhelm Theodor Eben (*15.03.1849 Preußischemark – †9.11.1914 Craupe) – właściciel majątku Craupe na Pomorzu; Wilhelm Eben (*12.01.1851 Preußischemark – †04.09.1924 Königsberg) – właściciel majątku Ebenau; Reinhold Max Johannes Richard von Eben (*05.07.1853 – †24.02.1933) – generał porucznik, współwłaściciel majątku Budwity; Johannes (Hans) Carl Luis Richard von Eben (*24.02.1855 Preußischemark –†30.06.1924 Königsberg) – generał piechoty, współwłaściciel majątku Budwity; Elisabeth Eben (*15.11.1862 Bauditten – †13.04.1939 Berlin) – niezamężna;
WFJE Eben w 1846 r. kupił od miasta Zalewa oddzielne kawałki ziemi, które stanowiły wsie Halbendorf, Fuchsberg i Kubitten i scalił je w jeden majątek o powierzchni około 750 ha, a następnie wystąpił o nazwanie go Ebenau. Najpierw w Fuchsbergu zbudował cegielnię, gdzie znalazł odpowiednią glinę do wytworzenia cegieł potrzebnych do wzniesienia niezbędnych w majątku budynków. Następnie wybudował te budynki, a także gorzelnię i owczarnię. W folwarku Fuchsberg na 125 ha ciężkiej ziemi rozpoczął hodowlę owiec. Większość posiadłości stanowiła bardzo lekka, piaszczysta gleba, którą wykorzystał do uprawy żyta i ziemniaków. Znaczną część ziemi stanowiły lasy lub poręby po wyciętych przez rolników drzewach, ale niekarczowane ani nieobsadzane, jako las. WFJE Eben wykarczował i oczyścił około 250 ha ziemi, którą przeznaczył pod uprawę.
Pierwszego lutego 1851 r. Starosta Powiatu (Landratsamt) w Morągu ogłosił, że nowopowstały majątek, właściciel nazwał Ebenau. Nazwa nawiązywała do nazwiska właściciela oraz do folwarku Ebenau, który posiadała jego rodzina (brat – Karl Wilhelm Hermann Eben (*1811-†1893)) zamieszkała w Schlagenthinie koło Choszczna na Pomorzu.
W owym czasie trwały intensywne prace zmierzające do poprawy infrastruktury drogowej w okolicach Zalewa. W 1854 r. rozpoczęto prace geodezyjne przy budowie pierwszej drogi powiatowej Morąg – Małdyty – Zalewo. Przy czym budowa z Małdyt do Zalewa miała miejsce w latach 1857-1859, a z Małdyt do Morąga w latach 1865-1868. Mierniczy rządowy Kopka w 1857 r. rozpoczął tyczenie odcinków drogi z Zalewa do Giśla przez Myślice.
W 1855 r. WFJE Eben kupił od Gustava von Frantzius majątek Bauditten (Budwity) wraz z folwarkami Booditten (Budyty), Gischainen (Gizajny), Groß- i Klein-Rueppertswalde (Duże i Małe Gumniska) oraz Hoffnungsmühle (Karczemka).
Tu należy zaznaczyć, iż Prusy w latach 1806/07 i 1812/13 ucierpiały gospodarczo w wyniku wojen, wiele majątków bankrutowało. W 1826 r. 154 majątki pruskie, w tym Budwity, znajdowały się pod przymusową administracją zarządców państwowych. Sytuację tą wykorzystał Gustav von Frantzius, (*15.01.1798 Gdańsk,†18.04.1875 Berlin), syn gdańskiego bankiera Gottharda Frantziusa, i w roku 1827 nabył budwicki majątek w drodze wymuszonej sprzedaży. Splot zdarzeń rodzinnych, a głownie śmierć 8 kwietnia 1833 r. w Budwitach jego żony Elmiry Angeliki z domu von Rottenberg oraz śmierć 21.11.1854 r. jego matki – Frederike z domu Mühl, a także zbyt drogi i wystawny tryb życia, w tym rozpoczęcie budowy wielkiego pałacu sprawiło, że musiał pozbyć się budwickiego majątku.
Sprzedaż miała charakter wiązany. WFJE Eben objął Budwity wraz z zobowiązaniami i rozpoczętą budową pałacu, a G. von Frantzius przeprowadził się do Przezmarku, gdzie przejął stanowisko głównego zarządcy (Oberamtmann) oraz dzierżawcy królewskiej domeny. Budowa budwickiego pałacu zaprojektowanego przez berlińskiego architekta Carla Heinricha Eduarda Knoblaucha, została zakończona w 1857 roku.
Od 1855 r. WFJE Eben pozostawał właścicielem zarówno majątku Ebenau jak i dóbr Budwity. Spis majątków ziemskich z 1879 r. wymienia Bauditten i Ebenau jako wspólny majątek o wartości 15 683 ówczesnych marek i powierzchni 2011 hektarów.
W 1874 r. Wilhelm Ferdinand Julius Eugen Eben dobra w Ebenau przekazał w zarządzanie swojemu synowi Wilhelmowi Eben-Ebenau (*12.01.1851 Preußischemark, †04.09.1924 Königsberg, pochowany w Ebenau). Który od śmierci ojca w 1899 r. do końca życia prowadził ten majątek, jako właściciel.
Wilhelm Eben-Ebenau jako trzeci z 4 żyjących synów otrzymał solidne wykształcenie, w wieku 19-20 lat uczestniczył jako ochotnik w wojnie francusko-pruskiej (1870/71), na którą wyruszył z Bydgoszczy wraz z 2 Szwadronem 4 Pułku Ułanów im. von Schmidta. Dosłużył się stopnia kapitana kawalerii królewskiej. Ciekawostką tu jest fakt, iż dowódcą owego 4 pułku w latach 1870/1876 był von Radecke, a babcią Wilhelma była Louisa Frederika von Radecke. W 1872 r. rozpoczął studia rolnicze na uniwersytecie w Halle. Po 1874 r. kontynuował pracę ojca w Ebenau, oczyścił kolejne 85 hektarów i uprawiał ziemię, hodował owce i konie, prowadził też produkcję cegły i spirytusu. W urzędowym rejestrze z 1901 r. przedsiębiorstw, rzemieślników i biznesmenów miasta Zalewa widnieją zapisy: „Brennereien Eben” (destylarnia Eben) i „Ziegelien Eben” (cegielnia Eben).
23.01.1883 r. W. Eben-Ebenau poślubił Annę Lydię Dorotę Jenny von Auerswald (*31.08.1860 Faulen,†24.11.1892 Königsberg), córkę Alberta Hansa Carla Erdmanna von Auerswald (*29.06.1834, †31.12.1916) właściciela majątku ziemskiego Faulen (Ulnowo k. Susza), starosty powiatu Rosenberg (Susz) i Magdaleny Doris Jeanette Freiin de domo von Hoverbeck (*1842 – †1919). Z małżeństwa tego urodziło się 5 dzieci, z których wieku dorosłego dożyło dwoje: Wilhelm Ferdinand Alfred Siegfried Eben (*1891-†1916, zginął na wojnie w Rumunii) oraz Ruth Agnes Elisabeth Eben (*14.02.1887 Ebenau-†24.10.1979 Kelowna, Kanada). Zmarłe dzieci pochowano w Budwitach. W listopadzie 1892 r. niespodziewanie, w wyniku epidemii grypy zmarła Anna, żona Wilhelma.
W 1903 r., na piaszczystym wzgórzu, w znacznym oddaleniu od drogi do Przezmarku, właściciel Ebenau wybudował rezydencję mieszkalną. Był to pałacyk w stylu włoskim, zbudowany na rzucie prostokąta z wychodzącymi z jego każdego boku przybudówkami i ryzalitami, murowany z czerwonej cegły, z elewacjami obłożonymi szarym tynkiem piaskowo wapiennym, boniowanym przy narożach i opaskach otworów okiennych i drzwiowych. Jako budynek wysoko podpiwniczony, jednopiętrowy od strony fasady głównej i dwupiętrowy od strony elewacji ogrodowej, wieńczony niesymetrycznie podzielonym dachem mansardowym, wielopołaciowym, z licznymi różnorodnymi lukarnami, pokrytym czerwoną dachówką. Po lewej stronie fasady budynku umieszczono dużą murowaną werandę stanowiącą podstawę tarasu, przez którą prowadziło główne wejście do pałacyku, natomiast w środku fasady wbudowano przybudówkę na rzucie wieloboku, wchodzącą w bryłę budynku, tworzącą wieżę do wysokości nieco ponad załamanie mansardowego dachu pałacyku, przykrytą wielospadowym dachem z czerwonej dachówki, z kalenicą na wysokości równej kalenicy lewej części budowli.
Część druga historii Półwsi dawnego Ebenau ukaże się niebawem.
Dziękuję Pani Rosamund Eben More zamieszkałej w Kanadzie za udostępnione fotografie i materiały pomocne w opracowaniu niniejszego artykułu.
Warszawa, sierpień 2022 r. Zbigniew Jerzy Woś