Zaledwie kilka kilometrów na południowy wschód od Jarnołtowa, nad dawnym jeziorem Niemoje (pruskie Trumpe, niem. Nehmen-See; dziś staw z hodowlą ryb karpiowatych przynależny do Girgain), leży osada Tarpno (niem. Terpen) jako miejscowość gminy Zalewo powiatu iławskiego, posiadająca identyfikator miejscowości TERYT nr 0490843.

            Zanim tereny te w XIII wieku opanowali Krzyżacy był tu obszar zamieszkany przez Prusów, leżący w pruskiej Gerii, a ich osada nazywała się Rengen (spotykana też pisownia Rengin). Jak napisał prof. Arthura Semrau nazwa Terpen wywodzi się najprawdopodobniej z nazwy jeziora Trumpe, nad którym leży osada.

            Historie Jarnołtowa i Tarpna miały kilka wspólnych elementów, które stały się inspiracją do powstania niniejszego artykułu. Warto chociażby wspomnieć, że gdy w 1329 r. rozpoczęto budowę murowanego kościoła w Jarnołtowie to Prusowie z Tarpna poczęli przychodzić tu na modlitwy, bo był to kościół etniczny dla Prusów z dwudziestu okolicznych wsi. Z końcem średniowiecza dziedzic Jarnołtowa przez ponad 200 lat stał się właścicielem także Tarpna. Po utworzeniu w roku 1874 urzędu stanu cywilnego w Jarnołtowie objął on swoją właściwością także Tarpno, co trwało do 1945 r. Osada ta należała też do jarnołtowskiej ewangelickiej parafii. W latach 1954 – 1957 Barty były siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej, należały wówczas do niej zarówno Jarnołtowo jak i Tarpno.

            Opierając się o zapisy dziejopisarzy Prus Johanna Friedricha Goldbecka oraz Arthura Semrau wolno napisać, iż Tarpno do roku ok. 1537 pozostawało pruską osadą zamieszkiwaną przez wolnych Prusów. Pierwsze wzmianki pisemne o wsi pochodzą z roku 1395 i stanowią, że osada zajmowała powierzchnię 16 włók (16 Haken; ok. 280 ha) i posiadała 5 gospodarstw. W kolejnych latach przywołuje się wolnych Prusów o imionach: Peter, Ffricze, Nadrow, Mattis, Tolne, Bartke, Petir, Neoproth, którzy płacili daninę w postaci pszenicy i żyta.

            Pierwszym właścicielem Tarpna, jako całej osady został Jakub von Diebes, który wcześniej, bo we wtorek 1 grudnia 1530 roku otrzymał z nadania władcy Prus księcia Albrechta wiele majątków ziemskich rozciągających się od Woryt poprzez Jarnołtowo, Budwity, Gumniska, Budyty, Bartno i Piotrowo, aż po las Rychlicki. W kolejnych latach dokupił między innymi Barty, Girgajny i Tarpno. Dokładna data objęcia przez niego Tarpna nie jest znana, ale są dokumenty, które poświadczają, że już w 1537 roku Tarpno należało do von Diebes’a.

            Ród właścicieli Jarnołtowa von Diebes władał Tarpnem do roku 1742, a właścicielami po Jakubie byli kolejno: Hildebrand von Diebes, Melchior Fryderyk von Diebes, Hildebrand Erhard von Diebes, Melchior Daniel von Diebes, Johan Wilhelm von Diebes. Poprzez małżeństwo córki ostatniego z jarnołtowskich von Diebesów, majątek w 1742 r. przeszedł pod władanie rodu von Hülsen. Nowy właściciel Bernard Karol Fryderyk von Hülsen w 1747 roku sprzedał Tarpno. Od tego czasu Tarpno stało się majątkiem rycerskim z folwarkami Barty i Woryty Zalewskie. Data ta nie jest pewna, a przywołana została z zapisów historii jarnołtowskiego rodu von Hülsen, natomiast historyk Goldbeck wskazuje, że mogło to nastąpić nieco później, bo to dopiero w 1785 roku. W owym czasie w Tarpnie były trzy gospodarstwa.

            Nowym właścicielem Tarpna został Carl Georg Heinrich Otto von Sydow (spotykana też pisownia von Sidow), zarządca i administrator okręgu Morąg. Prof. Arthur Semrau wskazuje pobyt von Sydow’a w Tarpnie do roku 1805. Gdy został on pierwszym starostą powiatu morąskiego po reorganizacji w 1818 r. najprawdopodobniej właścicielem Tarpna już nie był, (chociaż niektórzy współcześni sądzą i piszą, że był). Od von Sydow’a Tarpno zakupił Karl Ludwig Reichel (ur. 16.10.1775 w Truntlanck, † 19.02.1838 w Tarpnie) syn Johana Fridricha. Johan Fridrich w latach 1749 – 1769 był dzierżawcą majątków w Truntlanck i Kurkenfeld (ok. Królewca), a później właścicielem majątku Golublien/Golubki w powiecie oleckim. Po śmierci ojca w 1771 r., Karl Ludwig został właścicielem majątku Golublien.  Jego wnuk Karl Wilhelm Reichel urodził się 6 czerwca 1817 roku w Małdytach, co wskazuje, że rodzina ta w tym czasie nie mieszkała już w Golubkach w powiecie oleckim, a przeprowadziła sie do Tarpna. Umacnia to tezę, że von Sydow w roku 1818 właścicielem Tarpna już nie był. Właścicielami Tarpna po Carlu von Sydow byli kolejno:

– Karl Ludwig Reichel (ur. 16.10.1775 w Truntlanck, † 19.02.1838 w Tarpnie), syn Johana Fridricha.

– Friedrich Wilhelm Reichel (ur. 28.04.1787 w Robitten, † 14.11.1841 w Małdytach), syn Karla Ludwiga i Wilhelminy de domo Köhler. W latach 1828-1841 piastował stanowisko jednego z dwóch starostów powiatowych w Morągu, delegat okręgowy  do pruskiego sejmu prowincjonalnego.

– Ludwig Friedrich von Reichel (ur. 20.03.1819 w Małdytach, † 18.01.1883 w Meran Włochy), syn Friedricha Wilhelma i Filippine de domo Weste.

– Karl Ludwig Friedrich von Reichel (ur. 1858, † 18.01.1933), syn Ludwiga Friedricha i Antonie de domo von Schlemmer.

– Fritz Dietrich Elard von Reichel, urodzony w 1888 r., syn Karla Ludwiga Friedricha i Elly de domo von Buddenbrock.

– Manuela von Reichel, ur. w 1925 r., córka Fritza Dietricha Elarda i Ursuli de domo von Mayendorff. Ostatnia właścicielka Tarpna.

            Ród Reichel władał Tarpnem do 1945 r., następcy przybyłego tu Karla Ludwiga przejęli także wiele majątków w okolicach Jarnołtowa, dlatego też o rodzinie tej napisano tu nieco więcej szczegółów. Pochodzą oni z Salzburga na terenie Niemiec, poprzez Litwę dotarli do Prus. Karl Ludwig, który zakupił Tarpno, żonaty był z Wilhelminą Köhler i miał z nią dwóch synów – Friedricha Wilhelma i Ferdinanda oraz jedną córkę – Charlotte Reginę. Wykorzystał on fakt, iż po wojnach napoleońskich pobliski Tarpnu majątek Małdyty uległ degradacji i zadłużeniu i w 1826 r. za kwotę 119 295 talarów dokonał jego zakupu; Małdyty obejmowały wówczas także Zajezierze z Drynkami i Pozortami, Kadzie, Fiugajki, Sople i Czulpę.

            Po śmierci Karla Ludwiga w 1838 r. małdycki klucz majątków oraz Tarpno odziedziczył jego syn Friedrich Wilhelm Reichel i stan ten utrzymywał się prawie do jego śmierci w 1841 roku. Kiedy to Tarpno z folwarkami przejął jego młodszy syn –Ludwig Friedrich Reichel (pełne dane zobacz wyżej), a klucz Małdyty starszy syn – Karl Wilhelm Reichel (ur. 6.06.1817 w Małdytach, † 6.02.1875 w Małdytach), syn Friedricha Wilhelma i Filippine de domo Weste, żonaty 17.11.1840 z Leopoldine Clothilde Thecla de domo von Baczko (1818-1902).

            W związku z koronacją Wilhelma Friedricha Ludwiga von Preußen na króla Prus, jako Wilhelma I Hohenzollerna Karl Wilhelm Reichel oraz jego brat Ludwig Friedrich Reichel (r. 1819) 18 października 1861 r. otrzymali dziedziczny status szlachecki wraz z herbem i odtąd pisali się von Reichel.

            Karl Wilhelm von Reichel dziedzic Małdyt miał tylko jednego syna Ludwiga Friedricha von Reichel (ur. 4.01.1842, † 24.06.1901 w Berlinie, imiona takie same jak jego stryja z Tarpna), który odziedziczył po nim majątek. Ten z kolei miał dwóch synów i dwie córki z pierwszego małżeństwa (z Margarethe Bertha Gertrud von der Osten, ur. 18.03.1852, † 10.11.1900, rozwód 1888 r.) i syna z drugiego (z Freiin Helene Marie von Sternfeldt, ur. 15.05.1854, † 3.05.1892, zmarła w ósmym dniu po urodzeniu syna). Byli to:

– Emma Thekla Margarete Veronika (Vera) von Reichel (urodzona 15.07.1877 w Małdytach, † 17.05.1948 w Bad Mergentheim Niemcy). Miała 11 lat w 1888 roku, kiedy jej rodzice się rozwiedli, i jej matka została odesłana z Małdyt. 5 maja 1902 r. wyszła za mąż za Wilhelma Eben-Ebenau i zamieszkała w Półwsi k. Zalewa.

– Ferdinand Leopold Wilhelm von Reichel (ur. 26.09.1875 w Małdytach, † 6.09.1914 w Vert la Gavrelle). 20 kwietnia 1902 w Schöneberg pod Berlinem ożenił się z Helene Else Richnow (rocznik 1880). Później mieszkał przy Richard-Wagner-Straße 25 w Hanowerze. Oficer pruskiej armii w stopniu kapitana, będąc dowódcą batalionu w 3 Pułku Artylerii Polowej Gwardii poległ na polu bitwy I WW w Vert la Gavrelle we Francji. Pozostawił żonę oraz 2 córki Juttę Sigrid i Alix. Rycerz honorowy Zakonu św. Jana (Johanniterorden), upamiętniony na witrażu w kościele w Sonnenburgu (obecnie kościół parafialny pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Słońsku w woj. lubuskim), jako członek honorowy protestanckiego Zakonu Joanitów.

– Karl Wilhelm Leopold von Reichel urodzony 26 lipca 1879 r. w Małdytach, porucznik biorący udział w I WW, żonaty miał dwoje dzieci, mieszkał w Hanowerze.

– Emma Thekla Margarete Katharina von Reichel urodzona 19 listopada 1880 r. w Małdytach. 22 marca 1902 r. wyszła za mąż za Ericha Kumbruch właściciela Janik Wielkich k. Zalewa (Groß Hanswalde).

– Friedrich Wilhelm Ferdinand von Reichel, (ur. 15.04.1892 w Małdytach, † 26.12.1944 w obozie koncentracyjnym Neuengamme k. Hamburga). Od 1902 r. do osiągnięcia pełnoletniości mieszkał u siostry w majątku Ebenau /  Półwieś. Porucznik w I wojnie światowej, odznaczony Krzyżem Żelaznym za męstwo. Urzędnik Banku Przemysłu Niemieckiego w Berlinie, Hanowerze i Hamburgu. W 1943 r. osadzono w więzieniu Fuhlsbüttel za wypowiedzi antyreżimowe i przewieziono do obozu koncentracyjnego Ravensbrück jego żonę. Aresztowany rok po swojej żonie, w listopadzie 1944 r. za rzekome szydzenie z reżimu i stwierdzenie, że wojna jest już przegrana. Został wywieziony do obozu koncentracyjnego Neuengamme, gdzie zmarł jako więzień nr 66391. W Izbie Pamięci Obozu Koncentracyjnego Neuengamme eksponowane są jego obrączka ślubna, Żelazny Krzyż i książeczka wojskowa.

Pisząc o von Reichel’ach w Małdytach warto zaznaczyć, iż w latach 1843-45 zakupiony wcześniej małdycki majątek został pomniejszony o Drynki i Pozorty, które wykupił Johann Andreas Carl Wendenburg. W tym samym czasie właściciel Małdyt odstąpił skarbowi państwa 30 mórg (ponad 15 hektarów) w Czulpie, gdzie utworzono siedzibę i zakład Inspekcji Budowy Kanału (Kanal-Bau-Inspektion) i później Budownictwa Wodnego (Wasserbau-Inspektion). Najprawdopodobniej już w 1848 r. zamieszkał tam radca budowlany i zarazem szef inspekcji, budowniczy kanału Georg Jacob Steenke.

W roku 1842 w Małdytach założono stadninę, w której hodowano konie rasy trakeńskiej, część z nich zbywano na potrzeby pruskiej armii.

23 września 1858 r. dokupiono natomiast majątek Wilhelmshöhe (dziś przysiółek Górka k. Zajezierza), a 28 stycznia 1867 dwa obszary przybrzeżne 60 mórg i 26 mórg przy jeziorze  Samrodt, będące własnością królewskiej domeny (za zgodą nadprezydenta Prus Ober-Präsident Franza Augusta Eichmann’a, co ogłoszono w ówczesnym  dzienniku urzędowym).

Około roku 1880 sprzedano Eichhorst (Kadzie), które zakupił von Krogh.

7 kwietnia 1881 r. na terenie folwarku Zöpel/Sople w pobliżu jeziora Ruda Woda uruchomiono piec wapienniczy, a miejsce to nazwano Eichwerder (Dębowy Ostrów). W tym samym czasie na terenie folwarków Zajezierze i Fiugajki założono kopalnię torfu (Torffabrik), a miejsce to nazwano Moosbruch, dziś rezerwat przyrody Zielony Mechacz.

W 1883 roku wyodrębniono z majątku i sprzedano ziemię usytuowaną pomiędzy Kanałem Elbląskim a Leśnicą, którą kupił Ernst Hildebrandt – ówczesny małdycki przemysłowiec, budowniczy i właściciel willi, obecnego ośrodka zdrowia.

15 listopada 1899 r. w majątku Małdyty uruchomiono tartak parowy.

            Po śmierci Ludwiga Friedricha von Reichel, który był już wdowcem, żadne z jego czwórki dzieci nie przejęło małdyckiego majątku, został on sprzedany w 1900 r., ale finalizacja transakcji nastąpiła dopiero w 1902 r. po uroczystościach zaślubin obu jego córek, które odbyły się w małdyckim pałacu. Mimo, że Ludwig Friedrich von Reichel zmarł w Berlinie to pochowano go w Małdytach. Majątek Małdyty z folwarkiem Górka kupił Ludwig Riedel, Zajezierze – Bonn, Sople – Kahle, a Fiugajki – Malau.

            Tu należy wrócić do majątku rodowego Reichelów, którym było Tarpno. Jak wspomniano wyżej, w 1841 roku Tarpno z folwarkami przejął Ludwig Friedrich Reichel, w 1861 nobilitowany, jako von Reichel. 6 maja 1851 r. ożenił się on z Antonie (Tonia) von Schlemmer (3.10.1832-14.07.1909) z którą miał trzy córki i czterech synów. Byli to: Anna Karolina (1852-1920); Antonie Philippine (1854-1927); Eva Agnes (1856-1864); Friedrich Wilhelm Herman Walter (1857-1869); Karl Ludwig Friedrich (1858-1933); Paul Alfred Ulrich (1865-??); Max Erhard Horst (1868-1917). Fakt przejęcia przez niego majątku potwierdza “Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche” (Podręcznik nieruchomości w Rzeszy Niemieckiej) z 1879 r., gdzie zapisano, iż majątek Tarpno  z folwarkami Barty i Woryty należał wówczas do Fryderyka (niem. Friedrich) von Reichel.

            U schyłku życia Ludwig Friedrich majątek Tarpno z folwarkami Barty i Woryty Zalewskie przekazał we władanie najmłodszemu synowi Maxowi Erhardowi Horstowi (ur. 26.08.1868 w Tarpnie, zmarł 9.12.1917 w szpitalu wojennym w Vrigne-aux-bois w francuskiej Flandrii z powodu ran odniesionych na polu walki, kapitan w pułku dragonów, pozostawił żonę Margarete z domu Samson-Slagelsee i dwoje dzieci: Joachima r. 1892 i Gerdę r. 1909).

                Tu warto wspomnieć o synu Horsta von Reichela z pierwszą żoną Marią Hay – Joachimie. Otóż Eduard Joachim von Reichel, który swoje książki podpisywał jako Joachim von Kürenberg (ur. 21.09. 1892 w Królewcu, † 3.11.1954 w Meran) był dramaturgiem, naczelnym reżyserem Opery w Bremie, pisarzem. Po ukończeniu gimnazjum w Królewcu i Rathenow został oficerem w elitarnym pułku kirasjerów kawalerii gwardii der Gardes du Corps w Poczdamie, do którego przydział wojskowy miał król Prus. Studiował historię sztuki na uniwersytetach w Królewcu, Berlinie, Zurychu i Heidelbergu. W latach 1914-1918 był attache w Konstantynopolu, Rzymie i Wiedniu. Później pracował jako dramaturg w Bremie, Düsseldorfie i Wiedniu, a od 1930 roku był niezależnym pisarzem. Przeciwnik narodowego socjalizmu, przez co zmuszony do emigracji w 1935 roku do Szwajcarii. Będąc we Włoszech, w 1943 roku został tam aresztowany i uwięziony do 1945 roku w niemieckiej Twierdzy Landsberg w Bawarii. W okresie powojennym mieszkał w Hamburgu.

            Po śmierci Horsta, majątek Tarpno przejął drugi, najstarszy żyjący syn Ludwiga Friedricha – Karl Ludwig Friedrich von Reichel i prowadził go z swoim synem Fritzem Dietrichem Elardem.

            Karl Ludwig Friedrich von Reichel ożenił się z Elly von Buddenbrock i miał z nią czworo dzieci: Agnes Elisabeth (1888-1952), zamężna z Geo von Dippe; Fritz Dietrich Elard (1888-??); Wilhelm Ernst Gerhard (10.02.1890 w Tarpnie – 23.11.1914 poległ w bitwie na terenie Prus; porucznik “Leibhusaren-Regiment Nr. 1” w Gdańsku-Wrzeszczu); Tony Margarethe Dorothea (1891-1969), zamężna najpierw z Gustawem von Plehwe, a później z Hubertem von Wuthenau.

            Wydana w 1903 r. w Berlinie Księga nieruchomości w Prusach Wschodnich podaje, że Tarpno w tym czasie było majątkiem ziemskim z folwarkami Barty i Woryty o powierzchni 705,9 ha, w tym 478 ha gruntów ornych, 57 ha łąk i 122 ha lasu, posiadało też własną mleczarnię i cegielnię.

            Rodzina von Reichel z Tarpna była mocno religijna i związana z Kościołem, o czym zaświadcza fakt, iż w wykazie członków Rycerskiego Zakonu św. Jana z lat 1853-1918, którzy otrzymali nominację do zakonu, znajduje się, po datami, odpowiednio: Fritz von Reichel – 20.02.1913 i Wilhelm von Reichel – 19.08.1913. Można, zatem wnioskować, że mieszkając w Tarpnie często odwiedzali oni jarnołtowski kościół, który był ich kościołem parafialnym.

            Lata dwudzieste XX wieku nie były szczęśliwe dla Tarpna, w kraju panowała wysoka inflacja, sytuacja ekonomiczna pruskiego rolnictwa była wręcz katastrofalna, ostre kolejne zimy spustoszyły plony zbóż ozimych. Dlatego też właściciel Tarpna odłączył od majątku folwarki Barty i Woryty i sprzedał je von Domhardtom z Dobrocina (niedługo po tym, podobnie jak majątki Małdyty, Zajezierze i Jarnołtowo zostały one wykupione przez Wschodniopruskie Towarzystwo Ziemskie i rozparcelowane na gospodarstwa rolne). Sprzedał też znaczny obszar ziemi i lasu należących do Tarpna swojemu sąsiadowi z Pozort Karlowi Schaefer.

            Dokumenty ewidencji gruntów podają, że właścicielem Tarpna w roku 1930 pozostawał Elard von Reichel syn Karla Ludwiga Fredricha. Z danych genealogicznych wynika, że urodzony w 1888 r. Fritz Dietrich Elard von Reichel ożenił się z Ursulą z domu von Mayendorff i miał z nią syna Gerharda, rocznik 1922 i córkę Manuelę, rocznik 1925. Nieznane są okoliczności jego odejścia z Tarpna, ale z dokumentów wynika, że w roku 1933, po śmierci Karla Ludwiga Friedricha właścicielką majątku stała się jego wnuczka, niepełnoletnia Manuela von Reichel, córka Fritza Dietricha Elarda i Ursuli de domo von Mayendorff.

            W wyniku trudności finansowych dworek około roku 1933 przekształcono w pensjonat wypoczynkowo-rekreacyjny. W kwietniu 1934 r. część dworku w majątku Tarpno wydzierżawiono pisarzowi hrabiemu Ottfriedowi von Finckenstein (1901-1987), który zamieszkał tam z dopiero co poślubioną 29 kwietnia żoną Evą Schubring. W Tarpnie urodziło się dwóch synów tego małżeństwa: Matz Paul Konrad (03.08.1936) i Ottfried (24.06.1938). W 1939 r. Finckensteinowie kupili od Friedricha Reschke gospodarstwo – rybaczówkę w Grabowcu/Buchfelde k. Zofiówki nad jez. Piotrowskim i wyprowadzili się z Tarpna.

            Dwór w Tarpnie, w swej zasadniczej części pochodzi z połowy XIX wieku, gdy jego właścicielem był Ludwig Friedrich von Reichel, a zwieńczeniem jego przebudowy był przekształcany według projektu Johanna Larassa z 1865 r., rozciągający się wzdłuż brzegów byłego jeziora, po stronie południowo-zachodniej założenia, park z dużym stawem i kładką spacerową nad nim. W południowej części parku usytuowano cmentarz rodowy. Dwór wybudowano na planie litery E, z dwustronnym ryzalitem na osi, mocno wysuniętym od frontu i bocznymi skrzydłami. W elewacji od strony ogrodowej ryzalit poprzedzał taras. Przed elewacją frontową znajdowało się obszerne podwórze, wokół którego usytuowano zabudowania gospodarcze i inwentarskie.

            Pałac Reichelów w Tarpnie nie ucierpiał podczas wojny, po jej zakończeniu w latach czterdziestych ubiegłego wieku umieszczono w nim 10 rodzin, głównie tzw. repatriantów ze wschodu. Jedno skrzydło pałacu wykorzystano na pomieszczenia gospodarcze. Nieremontowany budynek popadał nieustannej degradacji, dziś jest w stanie ruiny, o nieuregulowanym ostatecznie statusie własności (wielu właścicieli). Mimo, że zarówno park jak i dwór wpisane są do rejestru obiektów zabytkowych województwa warmińsko–mazurskiego (odpowiednio AO1422/O z 9.02.1978 r. i  AO4236/O z 6.11.1992 r.) to nie udało się powstrzymać ich upadku, a aktualny stan należy określić jako fatalny.

            Osadę Tarpno w latach 1937-39 zamieszkiwało 225 mieszkańców, a na dzień 31 grudnia 2006 r. – 27 mieszkańców, jest osadą wchodzącą w skład sołectwa Barty, zaopatrywaną w wodę poprzez wodociąg publiczny z ujęcia w Kupinie. Dziś do Tarpna prowadzi droga gruntowa, ale Gmina Zalewo otrzymała w 2022 r. promesę z  Rządowego Funduszu Polski Ład na realizację inwestycji, w skład której wchodzi między innymi przebudowa i utwardzenie drogi gminnej nr 145004N Tarpno – Pozorty. Planowany termin wykonania inwestycji to czerwiec 2023 r.

            Tarpno posiada piękną lokalizację i aktywnych mieszkańców, a to pozwala mieć nadzieję, że osada nadal będzie tętnić życiem i nie podzieli losu zlikwidowanych w jej okolicy osad: Lipniak/Lindenhoff, Niedźwiada/Glocken czy Bartno/Reichbarten i Potajny/Pothainen.

Warszawa, styczeń 2023 r.                                                      Zbigniew Jerzy Woś